خودکشی دستیاران پزشکی: چه باید کرد؟

شاید بتوان هفته گذشته را مرگبارترین هفته برای پزشکان شاغل در بیمارستان های دانشگاهی نامید. خودکشی منجر به فوت سه نفر از دستیاران (رزیدنت های) پزشکی کشور طی هفته و به طور مشابه مرگ خودخواسته و رو به فزونی ده ها تن از همکاران جوان جامعه پزشکی در سالیان اخیر، صدمات هولناکی بر بدن نیمه جان جامعه پزشکی کشور وارد آورده که زخم ناشی از آن قابل ترمیم نیست.
متاسفانه حاکمیت و به ویژه مسوولان حوزه پزشکی با بی اعتنایی به مشکلات انباشته شده نظام سلامت، معرکه ای از فقر و مشکلات معیشتی، تعرفه ها و پرداخت های ظالمانه، فشار و استرس کاری، تهدید از سوی بیمار یا همراهان وی، متهم شدن به قصور پزشکی، احضار مکرر به سیستم قضایی، احساس نابرابری های اجتماعی، روند رو به افول کیفیت آموزش پزشکی، مشاهده سونامی مهاجرت اساتید، پزشکان، همکاران و دانشجویان به خارج از کشور و... را برای پزشکان جوان رقم زده و آنها را به فاز ناامیدی و یاس از آینده شغلی خود و درنتیجه پیامدهای بعدی آن همچون انصراف از ادامه تحصیل، تغییر شغل به مشاغل غیرپزشکی، ترجیح بیکاری بر اشتغال، مهاجرت و در فجیع ترین حالت، خودکشی سوق داده اند.
حال چه باید کرد؟ - تردیدی نیست که حل این ابربحران با تشکیل کارگروه هایی متشکل از نخبگان، دلسوزان، نمایندگانی واقعی از پزشکان جوان، انجمن های علمی- تخصصی، سیاستگذاران و مدیران اجرایی برای سه فاز کوتاه، میان و درازمدت، نیازمند آسیب شناسی عوامل زیربنایی و برنامه ریزی و تصمیم سازی هایی متعدد در سطوحی مختلف بوده و به خصوص در شرایطی که از دسترسی به داده های ملی محروم و از نظر پژوهش های داخلی فقیر هستیم بیان راه حل از عهده یک یا چند مقاله خارج است.
با وجود این، با توجه به اهمیت و فوریت موضوع خودکشی در بین دستیاران پزشکی و بیم از شایع شدن این اقدام در میان سایرین اگر بخواهم با استناد به منابع علمی موجود و تکیه بر تجربه بیش از سی سال حضور در بیمارستان های دانشگاهی (تحت عناوین مختلف)، راهکاری فوریتی، مقطعی و کوتاه مدت فقط جهت کنترل و مدیریت موارد حاد فشارهای روانی در میان کادر شاغل در بیمارستان و علی الخصوص دستیاران ارایه کنم پیشنهادم تشکیل کمیته مدیریت استرس در این بیمارستان هاست.
امروزه برنامه های حمایتی کارکنان (Employee Assistance Programs) با توجه ویژه به مسائل سلامت روان شاغلین بیمارستانی در کشورهای پیشرفته امری متداول است.
به عنوان مثال، طی پاندمی کووید 19 بیمارستان های دانشگاهی آلمان جهت مدیریت استرس کارکنان از راهکارهایی همچون تشکیل شبکه ای از همکاران در داخل بیمارستان، تقویت پایش سلامت روان پرسنل، راه اندازی دوره های آموزشی (همانند استفاده از تکنیک های آرام سازی (relaxation Techniques) و مشاوره های تلفنی استفاده کردند. شکی نیست که کمیته های بیمارستانی دانشگاهی در ایران همچون کمیته کنترل عفونت، مرگ و میر، انتقال خون و... در چند دهه اخیر منشا خدمات فراوان و غیرقابل انکاری بوده اند.حال چنین کمیته ای با ترکیبی از شاغلان هر یک از بیمارستان ها می توان به شکلی تشکیل داد که خدمات خود را نه فقط برای دستیاران بلکه به تمام کارکنان ارایه کند. ترکیب پیشنهادی عبارت است از:
معاون آموزشی، روانپزشک، حداقل یکی از اساتید علاقه مند و باسابقه، حداقل یکی از دستیاران ارشد، روانشناس بالینی و مترون (سرپرستار) بیمارستان
شرح وظایف حداقلی این کمیته به شرح زیر می باشد:
- تحکیم پیوند بین اساتید پیشکسوت به عنوان سرمایه های انسانی موجود در بیمارستان ها با کارکنان و استفاده از الگوهای تجربه پذیر آنها در مواجهه با شرایط سخت
- برگزاری جلسات با مسوولان مختلف و به ویژه روسای بخش های بالینی جهت تبیین بیان مساله و تشویق آنها بر پایش، نظارت، مراقبت و مدیریت استرس کارکنان
- برگزاری جلسات آموزشی برای کارکنان
- ایجاد ساز و کارهای مختلف جهت تسهیل وظایف کادر درمانی و ارایه انواع حمایت به آنها
- شناسایی نقاط مشکل ساز در داخل بیمارستان و پیگیری جهت رفع موانع مربوطه
- ایجاد خط ارتباطی مشاوره تلفنی با روان شناس یا روانپزشک
- مشاوره و درمان مراجعان
- ارجاع بیماران به مراکز تخصصی
- شناسایی افراد در فاز بحرانی و ایجاد ارتباط آنها با روان شناس یا روانپزشک
دانشمندان سلامت روان معتقدند جهت مدیریت استرس جوانان در سطح کلان نیازمند سیستم حمایتی با ویژگی های زیر هستیم: قابل اجرا در اقصا نقاط کشور، همراه با مشارکت ذی نفعان، به سرعت و با چابکی، در دسترس (چه از نظر مکانی و چه زمانی)، ارزان قیمت، راحت، بدون انگ اجتماعی یا روانپزشکی، قابل انعطاف، همه را شامل بشود، قابل قبول برای جوانان، متوجه به حریم خصوصی افراد، احترام آمیز، موثر، جامع و... که در صورت اداره صحیح، این کمیته واجد شرایط فوق می باشد.
جان کلام آنکه، خودکشی های سریالی پزشکان جوان نشانگر عمیق بودن بحرانی است که مجموعه ای از عوامل اجتماعی، اقتصادی، حرفه ای، شغلی، سیاسی و... از مدت ها پیش آن را در نظام سلامت ایجاد کرده و هم اکنون آن را به سمت تباهی می برند.اگرچه توجه به عوامل زمینه ای و اقدامات زیربنایی و طولانی مدت، کلید اصلی حل و فصل موضوع هستند اما از آحاد جامعه پزشکی انتظار می رود در شرایط خطیر فعلی منتظر اقدام مسوولان نمانده و خود با ارایه راهکارهای مختلف پیکر رنجور این نهاد را از دریافت صدمات بیشتر به ویژه بر فرزندان برومندمان محافظت نمایند.