دانش آموزان واژه های فرهنگستان را خط می زنند!

میگنا: کش و قوس مدتی ادامه یافت؛ اما بالاخره فرهنگستان پیروز شد و هیئت تالیف کتاب های درسی مرداد سال جاری اعلام کرد کتاب های زیست شناسی پایه دهم رشته علوم تجربی در سال تحصیلی 95- 96 مشمول تغییر واژگان انگلیسی به واژگان پیشنهادی فرهنگستان است. اکنون که نزدیک به دو ماه از آغاز سال تحصیلی جدید می گذرد، دبیران و دانش آموزان چقدر با این تغییرات خو گرفته اند؟

 

ما همه چیز را حفظ می کنیم

دبیرستانی که قرار است با دانش آموزانش درباره کتاب های زیست شناسی شان صحبت کن، بالاشهر است. از آن دست مجتمع های آموزشی که در کنار آموزش های معمول، کلاس های فوق برنامه هم برای دانش آموزانشان دارند. همان ها که به والدین تضمین می دهند چندده میلیونی که خرج تحصیل فرزندانشان می کنند، راه را برای ورود آنها به دانشگاه هموار می کند. این دبیرستان دو کلاس پایه دهم رشته علوم تجربی دارد.

 

معاون آموزشی مدرسه هماهنگ کرده است که یک یاز دبیران پس از اتمام تدریس، کلاسش را در اختیار من قرار دهد تا با دانش آموزان صحبت کنم و سال هایم را از آنها بپرسم؛ وارد کلاس می شوم. 16 دانش آموزی در گروه های چهارنفره دور چهار میز موجود نشسته اند. کلاس بزرگ و پرنور است و دانش آموزان که هنوز در حال و هوای کلاس زبانشان هستند، متوجه حضور من نمی شوند. به همین دلیل معاون آموزشی مسئولیت معرفی من را به عهده می گیرد و از دانش آموزان می خواهد با نهایت دقت به سوال هایم پاسخ دهند.

نوجوانان هیجان زده با نگاه های کنجواشان به من خیره می شوند، از اینکه نقشثی بهشان سپرده شده، خوشحال به نظر می رسند و به همین دلیل منتظر کامل شدن توضیحات من درباره گزارشم را نمی مانند. در حالی که می گویم مشغول نوشتن گزارشی درباره تغییر واژگان کتاب های زیست شناسی هستم. یکی شان سرش را به نشانه ابراز تاسف به چپ و راست تکان می دهد و دیگری دستش را بالا می گیرد تا صحبت کند.

سوالم را می پرسم و رو به دختری که دستش را بالا برده می گویم: «عزیزم اول خودت رو معرفی کن». از جایش بلند می شود، نفس عمیقی می کشد و می گوید: «هلیا هستم خانم! به نظر من این کلمه ها خیلی سخته». 15 صدای دیگر در تایید بلند می شود: «بله خانم راست می گه».

از دانش آموزان می خواهم اگر می خواهند صحبت کنند، آنها هم مانند هلیا دست بلند کنند و اجازه بگیرند تا همه بتوانند حرف هایشان را بزنند. ناگهان همه دست ها در هوا بلند می شود؛ تاکید می کنم که نوبت به همه می رسد و بعد به الیا اشاره می کنم که ادامه دهد: «خانم به نظر ما اصلا دوباره کاریه؛ یعنی ما یه بار یاد گرفتیم میتوکندری. از اول هم هی بهمون گفتن میتوکندری، بعدش باید یه چیز دیگه ای یاد بگیریم.

«پریناز» بدون اجازه حرف هم کلاسی اش را ادامه می دهد و می گوید: «اصلا چرا باید این کلمات را یاد بگیریم وقتی قرار بریم توی دانشگاه دوباره بگیم میتوکندری؟» حرفش را قطع می کنم و خطاب به او و هلیا می پرسم که آیا معادل فارسی میتوکندری یادشان هست یا نه؟ یادشان نیست؛ «پانیز» دست بلند می کند و قبل از آنکه بهش اجازه صحبت کردم بدهم، می گوید: «خانم اجازه! راکیزه». این بار خطاب به همه شان می پرسم: «این کلمات به راحتی در ذهن تان می ماند؟» و پانیز که مُصر است صحبت کند، حرفش را ادامه می دهد: «ما همه شون رو حفظ می کنیم». دوباره 15 نفر بقیه با گفتن «به  خانم، راست می گه». دوسشان را همراهی می کنند.

«هدی» بلافاصله دستش را بلند می کند تا حرف بزند: «خانم ما توی کتاب هر بار که نوشته راکیزه خطش می زنیم بالاش می نویسیم میتوکندری. برای اینکه وقتی دکتر شدیم که نمی تونیم به مریضمون بگیم راکیزه هات دچار مشکل شده»، خنده کلاس را روی هوا می برد. بچه ها را به سکوت دعوت می کنم. آرامی می گیرند؛ اما تلاشم برای اینکه قبل از حرف زدن اجازه بگیرند، بی فایده است.

 

«سارا» که از خیلی قبل دستش را بلند کرده است. نظری مخالف دوستانش دارد: «همه می گن این کلمات بده؛ ولی به نظر من خیلی خوبه که ما بدونیم توی زبان خودمون هم این کلمات وجود داشته و قدیم ها از این کلمات استفاده می کردن. چون ما هیچ وقت نمی ریم فرهنگ لغت باز کینم و ببینیم معنی فارسی این کلمات انگلیسی چی هست و همیشه همون انگلیسی ها رو به کار می بریم». سارا نمی داند که این کلمات در قدیم وجود نداشته و از سوی فرهنگستان زبان و ادب فارسی برای واژگان وارداتی ساخته شده اند.

«روژن» این موضوع را برایش توضیح می دهد: «این کلمات رو ساختن! بعد هم اصلا چه فایده ای داره؟ من حتی اگر درس هم نخونده باشم، می تونم بفهمم میکروارگانیسم یعنی چی؟ ولی این طوری مجبورم این کلمات جدید را حفظ کنم که بعدا به دردم هم نمی خوره. نه توی دانشگاه و نه توی یک کشور دیگه.»

باز چند نفر از هم کلاسی ها حرف روژن را تایید می کنند و می گویند کلمات انگلیسی کلمات علمی هستند و در تمام دنیا کاربرد دارند. سوال آخرم از دانش آموزان این است که آیا نگران نمرات زیست شناسی امسالشان هستند یا نه؟ پاسخ منفی است؛ آنها هم به هوش خودشان برای حفظ کردن کلمات جدید اطمینان دارند و هم به اینکه معلم ها در امتحانات سخت نمی گیرند.

در طرح سوال هر دو واژه را کنار هم می آوریم

صحبت کردن با دبیران درس زیست شناسی که از امسال به بعد باید کلمات جدید را به دانش آموزان بیاموزند، راحت تر است. آنها فقط به کنکور فکر نمی کنند و حتی بعضی از آنها معتقدند سختی آموزش و آموختن این کلمات به تاثیرات مثبت آن می ارزد. خانم شریفات البته جزء گروه مخالفان است. او با قاطعیت می گوید: «این تغییرات ابدا لازم نیست. چون به هر حال توی دانشگاه از این کلمات استفاده نخواهدشد و تمام کتب مرجع زیست شناسی و کتاب های معتبر از کلمات قدیمی استفاده می کنند. نمی شه این همه کتاب رو تغییر داد و کلمات جایگزین فارسی رو وارد آن ها کرد».

او ادامه می دهد: «اصلا چه لزومی داره اسم یه اندامک به فارسی بیان بشه؟ اگه زبان لاتین مشکله، چرا زبان انگلیسی در مدارس تدریس میشه؟ جالب اینجاست که بعضی کلمات رو از لهجه های  مختلف انتخاب کردن که شاید در استان های دیگه اصلا کاربرد نداشته باشد. مثلا یه اندامک داریم در کلیه به نام «نفرون» که به «گردیزه» ترجمه شده یعنی «کلیه کوچک». به زبان محلی در بعضی استان های ایران به کلیه می گن گُرده. این کلمه رو شاید بعضی استان ها بتونن یاد بگیرن، اما تهران ها هم می تونن راحت یاد بگیرن؟ نه، چون اونا به کلیه می گن کلیه نه گرده.»

از این دبیر زیست شناسی پایه دهم که نزدیک به 10 سال این درس را تدریس می کند، درباره سختی های آموزش این کملات می پرسم، او پاسخ می دهد: «تلفظ این واژگان برای هم معلم و هم دانش آموز خیلی سخته و همین طور به  خاطر سپردن آنها. کلمات قبلی خیلی ساده تر و راحت تر بودن، مخصوصا برای دانش آموزان. چون قبلا با اسم دیگه ای با اون ها آشنا شده بودن و حالا این تغییر سردرگمی به وجود آورده. دانش آموزان یه وقتی باید بذارن برای یادگیری اسم جدید و بعد نقش اون کلمه در زیست. ممکنه این کلامت به مرور جا بیفته؛ ولی تا بخواد حا بیفته دانش آموز اذیت میشه».

به او می گویم نگران نمرات دانش آموزانش در سال تحصیلی جدید نیست؟ و او که از قبل راه حلی برای این مشکل پیدا کرده است، می گوید: «نه در نمره که تغییر به وجود نمیاد. چون در طرح سوال از هر دو اسم درکنار هم استفاده می کنیم. خیلی از ما دبیران تصمیم گرفتیم زیاد این کلمات رو تو تدریس به کار نبریم، چون واقعا باعث کندروی میشه ولی مجبوریم اسم جدید رو معرفی کنیم تا اگه تو امتخان نهایی آوردن، دانش آموز این رو بشناسه، البته فعلا کلمات ساده هستن، اما جلوتر که بریم کلمات نامانوسی انتخاب شده و بسیار خنده داره که فقط خواست ترجمه فارسی اون کلمه رو جایگزین کنن.»

خانم فخاری، دبیر زیست شناسی، از دیگر مخالفان است: «من شخصا اعتقاد دارم کلمات بهتره همون انگلیسی باشن؛ مثلا برای واژه فتوسنتز نمیشه معادل آورد، چون روی این کلمات مطالعه شده و تغییر یک شبه ش چیز جالبی نیست. یک واژه وقتی به صورت انگلیسی تدریس شده سال های سال و همه همون رو بلدن. یک دفعه میایم تبدیلش می کنیم به یک کلمه  دیگه، از نظر یادگیری برای دانش آموز سخت میشه. به همین دلیله که من کاملا بچه ها رو درک می کنم و خیلی بهشون سخت نمی گیریم. فقط امیدوارمب چه ها به واژه های جدید عادت کنن؛ اما به نظر من اون واژه ها بهتر در ذهن بچه ها می مونن».

 

او البته تاکید می کند: «من مخالف تغییر این واژه ها هستم و این تغیر کار رو سخت کرده؛ ولی فکر نمی کنم باعث کم شدن نمره های بچه ها بشه. چون محتوا تغییری نکرده و همونه، فقط جایگزینی صورت گرفته.»

آقای خسروی از جمله دبیران موافق تغییرات است و حتی فکر می کند خود دانش آموزان هم چندان به مشکلات یادگیری واژه های جدید اعتنایی ندارند: «دانش آموزان متاسفانه چاره ای جز یادگیری کلمات جدید ندارند و من معتقدم اغلب درباره مشکلات درس ها فکر نمی کنند. بیشترشان فقط به موفقیت در کنکو می اندیشند و درس ها برایشان موضوعی صرفا حفظ است نه فهمیدنی؛ اما به نظر من مشکل زمانی پیش می آید که می بینیم برخی از این واژه ها ساخت و معنای دقیقی ندارند. گرته بردارانه ساخته شده و آن هم نه با دقت و گاهی موجب کژفهمی می  شوند».

این دبیر زیست شناسی که به بسیاری از دانش آموزان المپیادهای علمی، زیست شناسی آموخته است: می گوید: «این تغییرات لازم بودند، چون به تقویت و گسترش حوزه های معنایی مرتبط با علم در زبان فارسی کمک می کنند. مشکل اصلی که انتقادهای زیادی را برانگیخته این است که بسیاری از این واژه ها فقط «پیشنهادهای فرهنگستان بودند؛ ولی در اداره کتب درسی آموزش و پرورش استفاده از آنها تبدیل به تحکم و اجبار مدیریتی شد.

 

تا چند سال پیش مولفان کتاب های درسی در آموزش و پرورش صاحب نظر بودند و به نظرات کارشناسی آنها به قدری احترام گذاشته می شد که هیچ مدیری نمی توانست از بالا درباره چند و چون محتوای کتاب ها امر و نهی کند. سیاست ها ابلاغ می شد و مولفان جزییات را خودشان تشخیص می دادند؛ اما اکنون گویا رابطه رییس و کارمندی بر تخصص و کارشناسی چربیده است. از دفتر ریاست جمهوری ابلاغ شده باید چنین شود و با کمترین تقابل آرا در دفتر تالیف کتب درسی، امتثال امر شده است.

هرچه فرهنگستان پیشنهاد داده بود، ناگهان وارد کتاب های درسی شده و ما می بینیم بسیاری از واژه ها مبنای درستی هم ندارند و همه معلم ها هم می فهمند واژه پیشنهادشده با مفهومی که حول آن واژه باید شکل بگیرد، در تباین است؛ اما متاسفانه چون کارمندی خواسته حر ف رییسش را گوش کند، منویات دفتر ریاست جمهوری، به صورتی کارشناسی نشده و آمیزه ای از درست و نادرست، پا درآورده و وارد کلاس های درس شده است».

با این حال به نظر می رسد ممکن است این کلمات همان طور که روزی پا درآوردند و وارد زبان فارسی شدند، با همان پاها و به دلیل استقبال نکردن دانش آموزان و معلمان از آنها از کلاس ها خارج شوند. چنانکه این ماجرا برای دیگر کلمات جایگزین هم روی داده است.

سختی ایدگیی کلمات تازه برای دانش آموزان و سختی آموزش آنها برای معلمان، ممکن است سرنوشت تلخی را برای این واژه ها رقم بزند؛ این را «محمد کرام الدینی»، از مولفان کتاب های زیست شناسی و موسس المپیاد زیست شناسی ایران می گوید: «تغییر واژگان کتاب های درسی همیشه در حال تغییر و تجدید بوده اند؛ برای مثال یادم هست چند سال پیش واژه «فرگشت» جانشین واژه «تکامل» شد. این واژه چند سالی هم در کتاب های درسی ماندگار بود؛ اما سرانجام به اصطلاح جا نیفتاد و از آن استقبال نشد و واژه منسوخ تکامل بار دیگر به کتاب های درسی بازگشت. البته مدتی هم اصطلاح «تعییر گونه ها» به جای همین واژه تکامل متداول شده بود.

 

 به نظر می رسد واژه تکامل از لحاظ مفهومی نادست است و نماینده فرایندی نیست که در تکامل روی می دهد؛ اما مخاطبان آن را می پسندند و به کار می برند. واژه های «هم ایستایی» به جای «هومئوستازی»، «رویان» به جای «جنین»، «دورگ» به جای «هیبرید» و بسیاری از واژه های جدید در کتاب های درسی هستند که به تدریج و به آرامی جانشین شده اند. به گونه ای که چندان محسوس نبودهاست».

او ادامه می دهد: «تغییر ناگهانی شمار بسیاری از واژه ها در یک کتاب درسی که در آستانه سال تحصیلی 95-96 انجام شد، از میانه تابستان گذشته تاکنون به فراوانی در رسانه ها به آن توجه شده و موضوع بحث و تبادل نظر بوده و نظرهای مختلف و متنوعی درباره آن ابراز شده است. شخصا از یک سو موافق این تغییرات هستم. زیرا معتقدم زبان فارسی همچنان که در همه فرهنگ های پیشرفته وجود دارد، همواره نیازمند پاسداری، اصلاح، واژه گزینی و نوآوری است. بعضی از دوستان و همکاران زبان انگلیسی را زبان جهانی علم می دانند. در حالیکه چنین نیست؛ درصدی از مطالب علمی جهان به زبان های غیرانگلیسی منتشر می شوند، اما چون ما با آن زبان ها سر و کار نداریم، ترجیح می دهیم آنها را نادیده انگاریم. به علاوه، یادگیری زبان های بیگانه منفاتی با تقویت زبان مادری ندراد.

از سوی دیگر، مخالفم چون معتقدم هجوم تعداد زیادی واژه نو به یک کتاب درسی کار چندان حساب شده و برنامه ریزی شده ای نبوده و به علاوه برخی واژه ها با اصول واژه گزینی متناسب نیستند».

کرام الدینی همچنین معتقد است: «برخی واژه ها آسان و مطلوب هستند، به طوری که به آسانی پذیرفته می شوند، اما بیم آن می رود که برخی واژه ها به علت دشواری های ساختاری و مفهومی نتوانند پذیرفته شوند و مانند واژه فرگشت که در گذشته یک بار پس زده شد، از سوی مخاطبان مردود شوند. در این باره باید اندکی صبور بود تا نتیجه معلوم شود.

درک راحت، آموزش آسان

محمود امانی تهرانی، مدیر کل دفتر تالیف کتاب های درسی وزارت آموزش و پرورش: اکثر کشورها برای حفظ زبان خود ملاحظاتی را در کتاب های درسی اعمال می کنند. چرا که استفاده از واژگان لاتین در کتب درسی باعث خوگرفتن دانش آموزان با این واژه ها می شود. مرگ واژگان فراسی که فرهنگستان مصوب کرده، برای دانش آموزان آسان تر است و به آموزش راحت تر متون درسی منجر می شود.
كانال میگنا

مجله جامعه پویا - مهسا علی بیگی