شیار ذهنی چیست و چگونه تعریف میشود؟
علوم سازمانی و روانشناسی مدیریت
تا حالا برایتان پیش آمده است که در یک جاده خاکی و خیس رانندگی کنید یا سرنشین چنین خودرویی باشید؟ رد خودروهای قبلی که بر روی جاده و در طول زمان عمیق شده، همواره چرخ های شما را به خود می کشند. هرچه بیشتر گاز می دهید، چرخ ها می چرخند و شما به پیش نمی روید. اگر بیشتر تلاش کنید چه بسا این شیارها عمیق تر شوند و واقعا دچار مشکل شوید.
تحقیقات علمی نشان داده است، ذهن هم می تواند به مرور زمان شیارهایی روی خود حک کند. «شیارهای ذهنی» (Mental Ruts) با نشخوارهای فکری منفی شکل می گیرند و عمیق می شوند. هر روز که با خود می اندیشیم «زندگی چقدر سخت است»، «مردم این دوره و زمانه، چرا قابل اعتماد نیستند»، «انگار در این دوره و زمانه، هیچ چیز سر جایش نیست»، «چرا در مقایسه با اطرافیان، من همیشه دچار مشکل می شوم»، «چرا هر روز اوضاع خراب تر می شود» یا به قول فروغ فرخزاد با خود زمزمه می کنیم «نجات دهنده در گور خفته است»، در حال حکاکی شیارهایی روی ذهنمان هستیم. بعد از حک این شیارهای ذهنی، افکارمان همچون خودروی در حال حرکت در جاده خاکی و خیس، به درون این شیارها درمی غلتند و گویا شیارها جاذبه ای توانکاه برای گریز از خود نشان می دهند.
با الگوگیری از این مفهوم، می توان ادعا کرد که سازمان ها، صنایع و حتی کشورها ممکن است در تصمیم سازی ها، تصمیم گیری ها، برنامه ها، رویکردها، استراتژی ها و نظایر اینها در تله شیارهای ذهنی گرفتار شوند که به مرور زمان و با توجه به زمینه های فرهنگی و ایدئولوژیک و مانند آنها شکل گرفته اند. شیارهای ذهنی در طول زمان به وجود می آیند و سخت جان اند و به راحتی از میان نمی روند.
سازمان ها به مرور بر «چگونگی» انجام کارها متمرکز می شوند تا «چرایی» انجام کارها. در واقع همانطور که مبتلایان به اوتیسم مشکلاتی همچون رفتارهای تکراری و کلیشه ای، در مهارت های ارتباطی کلامی و غیرکلامی و رفتارهای اجتماعی نقص پیدا می کنند، سازمان ها نیز در روال عادی کارها و برنامه های خود غرق می شوند و گویا یادشان می رود که فلسفه وجودی شان چه بوده و چه باید بکنند.
سوال پرسیدن پیاپی و در پی پاسخ سوال «معنای این رفتارها و ظواهر چیست؟» بودن، می تواند فهم مدیران سازمان را از ارزش های مورد حمایت جمعی افزایش دهد. بعد از کشف ارزش های مورد حمایت، باید یک لایه عمیق تر هم بررسی شود: باورهای مشترک نهفته و فرض های مسلم جاافتاده در ذهن کارکنان. اگر رفتارها، ارزش ها و باورها حاکی از رد پاهایی کج و معوج و نامطلوب باشد، این شیارها آسیب زا خواهند بود و باید ترمیم شوند.
بنا به تجربه فعالیت چندساله نگارنده در صنعت بانکی کشور، باورها و فرض های مسلم جاافتاده ای وجود دارند که چه بسا با اختلال اوتیسم سازمانی همراه بوده و در قالب شیارهایی عمیق بر پیکره این صنعت خودنمایی می کنند. برای مثال، فرقی ندارد تحلیل ها و ابزارهای تدوین برنامه راهبردی چه می گویند، تفکر غالب مدیران عامل بانکی، «رشد» از طریق «افزایش جذب سپرده ها» است. در طول زمان این موضوع یک شیار ذهنی در صنعت بانکی ایجاد کرده است؛ شیاری که جاذبه بالایی دارد و مجال فکر کردن به چیزی ورای آن را به سختی می دهد. راهبرد رشد، شرایط و الزاماتی دارد؛ باید محیط بطلبد، سازمان بخواهد و بتواند و پیش از این سازوکار مدیریت هزینه ها، ساختارها و فناوری ها و سایر شایستگی های لازم کسب شود. علم مدیریت راهبردی به ما می گوید در شرایط دشوار محیطی، بهبود فرآیندها، بهبود ساختار هزینه، متنوع سازی جریان های درآمدی و در مجموع بهبود مدل کسب وکار اولویت بالاتری دارد تا پرداختن به مقوله رشد و افزایش منابع و سپس هدر دادن منابع جذب شده. در سایر صنایع و وزارت خانه ها نیز شیارهای ذهنی وجود دارد که به سختی اجازه می دهد سمت و سوی فکری مدیران و تصمیم گیران به جایی غیر از آن شیارها معطوف و متمرکز شود. در یک سطح کلان تر و در عوامل محیطی همچون سیاست داخلی، سیاست خارجی، فرهنگ، اجتماع، قانون گذاری، فناوری و سایر ابعاد نیز می توان این شیارها را مشاهده کرد که در اینجا مجال پرداختن به تک تک آنها وجود ندارد.
این نوشتار در مقام شرح کلی چالش شیارهای ذهنی است و امید است هر مقام مسوول و مدیری بتواند به این شیارها در حوزه کاری خود بیندیشد و راهکارهایی برای برون رفت از آن مهیا سازد؛ چرا که این شیارها اگر در طول زمان عمیق شوند، همچون سیاه چاله، افکار را به سمت و سوی خود می کشند و مجال فکر کردن خارج از مسیر خود را نمی دهند.فهم و تقویت یادگیری دوحلقه ای و سه حلقه ای (سطوح مختلف یادگیری در سازمان)، درک پارادایم های مختلف فکری و خصوصا پارادایم های حوزه علوم انسانی و نگریستن به موضوعات از ورای روتین ها و چگونگی ها از جمله مهارت ها و دانش هایی است که آموختن آنها می تواند برای رهایی از شیارهای ذهنی کارگشا باشد.
تحقیقات علمی نشان داده است، ذهن هم می تواند به مرور زمان شیارهایی روی خود حک کند. «شیارهای ذهنی» (Mental Ruts) با نشخوارهای فکری منفی شکل می گیرند و عمیق می شوند. هر روز که با خود می اندیشیم «زندگی چقدر سخت است»، «مردم این دوره و زمانه، چرا قابل اعتماد نیستند»، «انگار در این دوره و زمانه، هیچ چیز سر جایش نیست»، «چرا در مقایسه با اطرافیان، من همیشه دچار مشکل می شوم»، «چرا هر روز اوضاع خراب تر می شود» یا به قول فروغ فرخزاد با خود زمزمه می کنیم «نجات دهنده در گور خفته است»، در حال حکاکی شیارهایی روی ذهنمان هستیم. بعد از حک این شیارهای ذهنی، افکارمان همچون خودروی در حال حرکت در جاده خاکی و خیس، به درون این شیارها درمی غلتند و گویا شیارها جاذبه ای توانکاه برای گریز از خود نشان می دهند.
با الگوگیری از این مفهوم، می توان ادعا کرد که سازمان ها، صنایع و حتی کشورها ممکن است در تصمیم سازی ها، تصمیم گیری ها، برنامه ها، رویکردها، استراتژی ها و نظایر اینها در تله شیارهای ذهنی گرفتار شوند که به مرور زمان و با توجه به زمینه های فرهنگی و ایدئولوژیک و مانند آنها شکل گرفته اند. شیارهای ذهنی در طول زمان به وجود می آیند و سخت جان اند و به راحتی از میان نمی روند.
سازمان ها به مرور بر «چگونگی» انجام کارها متمرکز می شوند تا «چرایی» انجام کارها. در واقع همانطور که مبتلایان به اوتیسم مشکلاتی همچون رفتارهای تکراری و کلیشه ای، در مهارت های ارتباطی کلامی و غیرکلامی و رفتارهای اجتماعی نقص پیدا می کنند، سازمان ها نیز در روال عادی کارها و برنامه های خود غرق می شوند و گویا یادشان می رود که فلسفه وجودی شان چه بوده و چه باید بکنند.
«اوتیسم سازمانی» یا «Corporate Autism» حکایت از عملکرد سازمان هایی دارد که اقدامات مختلف و متعددی در خصوص «چگونگی انجام کار» انجام می دهند ولی از «چیستی کار» غافل هستند.
برای «چگونگی» استانداردهای گوناگونی وجود دارد که سازمان ها می توانند با توجه به آنها کار خود را پیش ببرند و تاثیرات مثبت آن را هم ببیند؛ و چه بسا خوشحال و راضی هم باشند.
ولی اگر از «چیستی» کار غفلت کرده باشند، به مرور دچار گمراهی و سرگشتگی می شوند و از اهداف سازمان دور خواهند شد.
با این تعبیر، چه بسا سازمان هایی که زنده اند و فعالند و سودده، اما به مرور در نتیجه ی «اوتیسم سازمانی»، سرگشته و حیران، از فضای کار و کسب خود دور و به مرور، حذف خواهند شد.
ادگار شاین در کتاب غنی «فرهنگ سازمانی» خود می نویسد که رفتارها و جلوه های ظاهری کارکنان سازمان متاثر از ارزش های مورد حمایت گذشته است و از منظر تاریخی قابل بررسی است.برای «چگونگی» استانداردهای گوناگونی وجود دارد که سازمان ها می توانند با توجه به آنها کار خود را پیش ببرند و تاثیرات مثبت آن را هم ببیند؛ و چه بسا خوشحال و راضی هم باشند.
ولی اگر از «چیستی» کار غفلت کرده باشند، به مرور دچار گمراهی و سرگشتگی می شوند و از اهداف سازمان دور خواهند شد.
با این تعبیر، چه بسا سازمان هایی که زنده اند و فعالند و سودده، اما به مرور در نتیجه ی «اوتیسم سازمانی»، سرگشته و حیران، از فضای کار و کسب خود دور و به مرور، حذف خواهند شد.
سوال پرسیدن پیاپی و در پی پاسخ سوال «معنای این رفتارها و ظواهر چیست؟» بودن، می تواند فهم مدیران سازمان را از ارزش های مورد حمایت جمعی افزایش دهد. بعد از کشف ارزش های مورد حمایت، باید یک لایه عمیق تر هم بررسی شود: باورهای مشترک نهفته و فرض های مسلم جاافتاده در ذهن کارکنان. اگر رفتارها، ارزش ها و باورها حاکی از رد پاهایی کج و معوج و نامطلوب باشد، این شیارها آسیب زا خواهند بود و باید ترمیم شوند.
بنا به تجربه فعالیت چندساله نگارنده در صنعت بانکی کشور، باورها و فرض های مسلم جاافتاده ای وجود دارند که چه بسا با اختلال اوتیسم سازمانی همراه بوده و در قالب شیارهایی عمیق بر پیکره این صنعت خودنمایی می کنند. برای مثال، فرقی ندارد تحلیل ها و ابزارهای تدوین برنامه راهبردی چه می گویند، تفکر غالب مدیران عامل بانکی، «رشد» از طریق «افزایش جذب سپرده ها» است. در طول زمان این موضوع یک شیار ذهنی در صنعت بانکی ایجاد کرده است؛ شیاری که جاذبه بالایی دارد و مجال فکر کردن به چیزی ورای آن را به سختی می دهد. راهبرد رشد، شرایط و الزاماتی دارد؛ باید محیط بطلبد، سازمان بخواهد و بتواند و پیش از این سازوکار مدیریت هزینه ها، ساختارها و فناوری ها و سایر شایستگی های لازم کسب شود. علم مدیریت راهبردی به ما می گوید در شرایط دشوار محیطی، بهبود فرآیندها، بهبود ساختار هزینه، متنوع سازی جریان های درآمدی و در مجموع بهبود مدل کسب وکار اولویت بالاتری دارد تا پرداختن به مقوله رشد و افزایش منابع و سپس هدر دادن منابع جذب شده. در سایر صنایع و وزارت خانه ها نیز شیارهای ذهنی وجود دارد که به سختی اجازه می دهد سمت و سوی فکری مدیران و تصمیم گیران به جایی غیر از آن شیارها معطوف و متمرکز شود. در یک سطح کلان تر و در عوامل محیطی همچون سیاست داخلی، سیاست خارجی، فرهنگ، اجتماع، قانون گذاری، فناوری و سایر ابعاد نیز می توان این شیارها را مشاهده کرد که در اینجا مجال پرداختن به تک تک آنها وجود ندارد.
این نوشتار در مقام شرح کلی چالش شیارهای ذهنی است و امید است هر مقام مسوول و مدیری بتواند به این شیارها در حوزه کاری خود بیندیشد و راهکارهایی برای برون رفت از آن مهیا سازد؛ چرا که این شیارها اگر در طول زمان عمیق شوند، همچون سیاه چاله، افکار را به سمت و سوی خود می کشند و مجال فکر کردن خارج از مسیر خود را نمی دهند.فهم و تقویت یادگیری دوحلقه ای و سه حلقه ای (سطوح مختلف یادگیری در سازمان)، درک پارادایم های مختلف فکری و خصوصا پارادایم های حوزه علوم انسانی و نگریستن به موضوعات از ورای روتین ها و چگونگی ها از جمله مهارت ها و دانش هایی است که آموختن آنها می تواند برای رهایی از شیارهای ذهنی کارگشا باشد.
مرجع : دنیای اقتصاد
