انواع طرحواره در روان شناسی

میگنا: طرحواره درمانی یا به انگلیسی Schema Therapy در روانشناسی به دنبال باز کردن گره‌هایی است که از کودکی در ذهن شخص ایجاد شده است و این گره‌ها نمی گذارند او در ارتباط با خود و دیگران مناسب رفتار کند.

طرحواره های شخصیتی، قالب‌هایی هستند که آرامش را از شخص می گیرند و در روابط عاطفی و در محل کار و یا خانواده شخص را دچار مشکلات فراوان می‌کنند.

طرحواره ها از همان ماه‌ها و سال‌های اول زندگی ایجاد شده‌اند
یکی از مفاهیم بنیادی حوزه روان درمانی این است که بسیاری از طرحواره ها در کودکی شکل می گیرند، به حرکت خود ادامه می دهند و خودشان را به تجارب بعدی زندگی تحمیل می کنند. به طور کلی طرحواره ها می توانند سازگار یا ناسازگار باشند و همچنین می توانند در اوایل زندگی یا در سیر بعدی زندگی شکل گیرند.


جفری یانگ “Jeffrey Young” بنیان‌گذار طرحواره درمانی باور دارد که ما در کودکی نیازهای هیجانی خاصی داشتیم و نوع برخوردی که والدین با این نیازها در آن سال های دور ولی سرنوشت‌ساز داشتند باعث ایجاد اختلالات مختلف در شخصیت ما شده است. روزهایی که شخصیت ما در حال شکل‌گیری بوده است، طرحواره ها هم به سرعت خود را بر شخصیت ما تحمیل کرده اند:
در چه خانواده‌ای بزرگ شده‌ایم؟
پدر و مادر چه رفتاری با هم داشته‌اند؟
آیا ما را در آغوش می‌گرفتند؟
آیا احساس امنیت می‌کردیم؟
آیا به ما حس ارزشمندی داده‌اند؟
آیا ما را با دیگران مقایسه‌کرده‌اند و صدها سئوال دیگر، این‌ها همه طرحواره های ما را ساخته‌اند.

یانگ معتقد است که برخی از طرحواره ها به ویژه آنها که عمدتا در نتیجه تجارب ناگوار دوران کودکی شکل می گیرند ممکن است هسته اصلی اختلالات شخصیت و بسیاری از اختلالات مزمن باشد که یانگ به آنها طرحواره های ناسازگار اولیه می گوید. شاید بتوان گفت طرحواره یک بسته حافظه ایست که محتوای آن را آموزه های فرد در طول زمان شکل می دهد.


تعریف طرحواره ها:
جفری یانگ “معتقد است که طرحواره های شخصیتی الگوی ثابت و درازمدتی است که در دوران کودکی به وجود آمده و تا زندگی بزرگسالی ادامه یافته است.

ما از طریق این طرحواره ها به جهان نگاه می کنیم، طرحواره ها، باورها و احساسات مهمی در مورد خود و محیط می باشند که افراد آنها را بدون چون و چرا پذیرفته اند و در برابر تغییر مقاومت زیادی نشان می دهند. به عبارت دیگر در تعریف طرحواره باید گفت طرحواره های شخصیتی یا تله های ذهنی در منش شناختی فرد اختلال ایجاد می کنند.

طرحواره ها دو نوع هستند:
- طرحواره های سازگار
- طرحواره های ناسازگار

ما در این سلسله مقالات روانشناسی به بررسی طرحواره های ناسازگار اولیه می‌پردازیم که نمی گذارند شخص توانمندی های خود را نشان دهد و در ارتباط با افراد دیگر موفق عمل کنند.

نیازهای هیجانی
هر کودک هنگامی که به دنیا می‌آید با 5 نوع نیاز هیجانی روبروست که اگر این نیازها برآورده نشوند، در شخصیت کودک طرحواره های ناسازگاری تشکیل می‌گردد:

1- امنیت،ثبات و دلبستگی ایمن به دیگران
2- کفایت،استقلال و ابراز وجود
3- آزادی در بیان خواسته‌ها و نیازهای سالم
4- تفریح و خودانگیختگی
5- حدودیت های واقع بینانه

 

ریشه‌های ایجاد طرحواره های شخصیتی
دو عامل مهم باعث ایجاد طرحواره ها می شوند:

1- خلق وخوی کودک
2- نوع برخورد والدین با نیازهای هیجانی

اگر کسی خلق و خوی خاصی داشته باشد و در عین حال نیازهای او در زمان خاص برآورده نشوند دچار یکی یا چند مورد از طرحواره ها یا تله های شخصیتی می شود. مثلا کودکی که در خانواده‌ ناامنی بزرگ شده باشد و از جانب اطرافیان محبت کافی ندیده باشد در بزرگسالی دچار کمبود محبت می شود و ممکن است در روابط عاطفی به شدت متزلزل شود و هر از چندگاهی دنبال نیمه گم شده خود باشد و یا حتی برعکس از دیگران فاصله بگیرد که این همان اثرات کمبود محبت است.


حوزه های طرحواره های ناسازگار اولیه
با توجه به اینکه فرد چه تجاربی داشته و نیازهایش چگونه بر آورده شده و خلق و خوی فرد چیست ۵ حوزه مشخص شده که هر حوزه طرحواره هایی را در بر می گیرد.

تا کنون جمعا ۱۸ طرحواره ناسازگار اولیه تشخیص داده شده که در ادامه به برخی از آنها می پردازيم.
از آن‌جایی که زندگی حوزه‌های مختلفی دارد، طرحواره های روانشناسی هم در حوزه‌های مختلف خود را نشان می دهند.

این حوزه‌ها شامل موارد زیر می باشند:

حوزه اول: بریدگی و طرد
بیمارانی که طرحواره هایشان در این حوزه قرار دارد، نمی توانند دلبستگی و رابطه عاطفی ایمن و رضایت بخشی با دیگران برقرار کنند.
چنین افرادی معتقدند که نیاز آن ها به ثبات، امنیت، محبت، عشق و تعلق خاطر، هیچ گاه برآورده نخواهد شد.
این طرحواره های در خانواده هایی شکل می گیرد که بی عاطفه، سرد، مضایقه گر، منزوی، تندخو، غیر قابل پیش بینی یا بد رفتار هستند. بیمارانی که طرحواره هایی در این حوزه دارند نمی توانند دلبستگی های ایمن و رضایت بخشی با دیگران برقرار کنند. چنین افرادی معتقدند که نیاز آنها به ثبات، امنیت، محبت، عشق و تعلق خاطر برآورده نخواهد شد.


خانواده های این افراد معمولاً خصوصیات زیر را دارند:

بی ثبات
بدرفتار
سرد و بی عاطفه
طرد کننده
منزوی
 

طرحواره رهاشدگی / بی ثباتی
طرحواره بی اعتمادی / بدرفتاری
طرحواره محرومیت هیجانی
طرحواره شرم و نقص
طرحواره انزوای اجتماعی / احساس بیگانگی

 

حوزه دوم: خودگردانی و عملکرد مختل
انتظاراتی که فرد از خود و محیط دارد با توانایی های محسوس او برای جدایی، بقاء و عملکرد مستقل یا انجام موفقیت آمیز کارها تداخل می کنند.

خانواده های این افراد معمولاً خصوصیات زیر را دارند:

اعتماد به نفس کودک را کاهش می دهند
گرفتارند
بیش از حد از کودک محافظت می کنند
نتوانسته اند کودک را به انجام کارهای بیرون از خانواده تشویق کنند

 

طرحواره وابستگی
طرحواره آسیب پذیری
طرحواره خویشتن تحول نیافته
طرحواره شکست
 

حوزه سوم: محدودیت های مختل
نقص در محدودیت های درونی،
احساس مسئولیت در قبال دیگران یا جهت گیری نسبت به اهداف بلند مدت زندگی.
این طرحواره ها منجر به بروز مشکلاتی در رابطه با رعایت حقوق دیگران، همکاری با دیگران یا هدف گزینی و رسیدن به اهداف واقع بینانه می شود.


خانواده های این افراد معمولاً خصوصیات زیر را دارند:
به جای انضباط، مواجهۀ مناسب، محدودیت های منطقی، مسئولیت پذیری، همکاری متقابل و هدف گزینی،
وجه مشخصۀ آن ها، سهل انگاری افراطی، سردرگمی، یا حس برتری است.

براین اساس طرحواره های این حوزه به شرح زیر می باشند:

طرحواره استحقاق
طرحواره خویشتن داری ناکافی
 

حوزه چهارم: دیگر جهت مندی
تمرکز افراطی بر تمایلات، احساسات و خواسته های دیگران به گونه ای که نیازهای خود فرد نادیده گرفته می شود.
این کار به منظور دریافت عشق پایدار، پذیرش و تداوم ارتباط با دیگران یا اجتناب از انتقام صورت می گیرد.
در این طرحواره ها، فرد معمولاً هیجانات و تمایلات طبیعی خود را پس می زند و نسبت به آن ها ناآگاه است.

خانواده های این افراد معمولاً خصوصیات زیر را دارند:
کودک را با قید و شرط پذیرفته اند و او یاد گرفته است نیاز های خود را فدای نیاز های دیگران کند.

براین اساس طرحواره های این حوزه به شرح زیر می باشند:

طرحواره ایثارگری افراطی
طرحواره اطاعت
طرحواره پذیرش جویی و جلب توجه

 

حوزه پنجم: گوش به زنگی بیش از حد و بازداری
تأکید افراطی بر واپس زنی احساسات، تکانه ها و انتخاب های خودانگیخته فرد یا برآورده ساختن قواعد و انتظارات انعطاف ناپذیر و درونی شده دربارۀ عملکرد و رفتار اخلاقی که اغلب منجر به از بین رفتن خوشحالی، ابراز عقیده، آرامش خاطر، روابط نزدیک و سلامتی می شود.

خانواده های این افراد معمولاً خصوصیات زیر را دارند:
عصبانیت، توقع و گاهی اوقات تنبیه مشاهده می شود.
در این خانواده ها، بر عملکرد عالی، بی نقص گرایی، وظیفه شناسی، پیروی از قوانین، پنهان سازی هیجان ها، اجتناب از اشتباه تأکید می شود، در عین حال که به لذت، خوشحالی و آرامش اهمیت چندانی داده نمی شود.

براین اساس طرحواره های این حوزه به شرح زیر می باشند:

طرحواره منفی گرایی
طرحواره بازداری هیجانی
طرحواره ملاک های سخت گیرانه ( معیارهای سرسختانه )
طرحواره تنبیه گری
 

طرحواره های ناسازگار اولیه
مدل طرحواره را علم ارتباطات می‌نامند (بروس استیونز و اکهارد رودیگر 2017).
طرحواره ها مثل نقشه‌ یک ساختمان هستند که بنای ساختمان طبق آن‌ها ساخته می‌شود.

بعضی از افراد جذب افراد بی عاطفه می‌شوند.
بعضی دیگر دنبال افراد قدرتمندی هستند که آن‌ها را نجات دهند.
افراد دیگری هم در ارتباطات خود تمایل به افراد ضعیف‌تر دارند.
گروهی هم از ارتباط ترس دارند.

این موارد به خاطر طرح واره‌های افراد است و همین طرحواره ها تعیین می‌کنند که ما چگونه با دیگران برخورد کنیم.
 

طرحواره های ناسازگار به ما می‌گویند که چگونه خود و دیگران را نگاه کنیم؛
می‌گویند چگونه با دیگران رفتار کنیم و می‌گویند چگونه فکر کنیم و یا احساسات خود را چگونه بیان کنیم.
بنابراین طرحواره ها تصاویر عمیقی در ناخودآگاه هستند که به صورت رفتار، گفتار، باور و احساس خود را نشان می‌دهند.

یکی از راه های یافتن طرحواره خود استفاده از پرسشنامه طرحواره های ناسازگار اولیه یانگ یا همان تست طرح واره ها است.


سه سبک مقابله ای ناسازگار:
۱. تسلیم: وقتی بیماران تسلیم طرحواره می شوند به درست بودن طرحواره گردن می نهند و هیچوقت سعی نمی کنند با طرحواره بجنگند یا از آن اجتناب کنند. الگوی طرحواره را تکرار می کنند به طوری که در بزرگسالی تجارب دوران کودکی را دوباره زنده می کنند. آنها از نظر رفتاری افرادی را به عنوان شریک زندگی انتخاب می کنند که به احتمال زیاد مانند والد خشمگین با آنها برخورد کنند.

۲. اجتنابی: وقتی بیماران سبک مقابله ای اجتناب را به کار می برند سعی می کنند زندگی خود را طوری تنظیم کنند که طرحواره هیچوقت فعال نشود. آنها می کوشند با ناآگاهی زندگی کنند انگار که اصلا طرحواره وجود ندارد. از فکر کردن درباره طرحواره اجتناب می کنند. آنها ممکن است به طور افراطی مشروب بخورند، بی بند و باری جنسی داشته باشند، دارو مصرف کنند ، اشتغال به پاکی و تمیزی پیدا کنند.

۳. جبران افراطی: وقتی بیماران این سبک مقابله را به کار می برند می جنگند که طرحواره متضادی داشته باشند. اگر در کودکی احساس بی ارزشی کنند در بزرگسالی تلاش می کنند افرادی کامل و بی عیب باشند. اگر در کودکی مطیع بوده اند در بزرگسالی سعی می کنند رو در روی همه بایستند. جبران افراطی معمولا در چرخه حمله متقابل گرفتار می شود. معمولا چنین افرادی اغراق آمیز و بی ثمر اند.

 

انواع طرحواره های ناسازگار اولیه

1- طرحواره رهاشدگی: Abandonment
شخصی که این طرح‌واره را دارد به طور ناخودآگاه منتظر است که عزیزان خود را از دست بدهد.
این فرد فکر می‌کند دیگران در دسترس او نیستند و نمی‌توان خیلی به آن‌ها تکیه کرد. او باور دارد که طرف مقابلش او را رها می‌کند و یا از بین می‌رود و نهایتاً خودش تنها و بی پناه می‌ماند.

بی ثباتی یا بی اعتمادی نسبت به دریافت محبت و برقراری ارتباط با اطرافیان، به طوری که فرد احساس می کند افراد مهم زندگی اش نمی توانند حمایت عاطفی و تشویق لازم را به او بدهند زیرا این افراد از لحاظ هیجانی، بی ثبات، غیر قابل پیش بینی (برای مثال ناگهان عصبانی می شوند) اعتماد ناپذیر و نامنظم اند. چنین فردی معتقد است هر لحظه ممکن است که افراد مهم زندگی اش او را ترک کنند و یا به دیگری علاقه مند شوند.

بنابراین یا سمت افراد دور از دسترس می‌رود و یا به خاطر ترس از دست دادن آدم‌ها با آن‌ها وارد رابطه‌ای صمیمی و عاطفی نمی‌شود و یا برای نگه داشتن دیگران آن‌ها را بسیار کنترل می‌کند.

 

سبک های مقابله در مقابل این طرحواره:
تسلیم: انتخاب همسر و دوستان از میان کسانی که در دسترس نیستند و رفتارشان قابل پیش بینی نیست. انتخاب همسر و دوستی که متعهد نیست و نمی تواند رابطه پایداری برقرار کند.

اجتناب: دوری از روابط صمیمانه همراه با ترس از رها شدن. زیاده روی در نوشیدن مشروب به هنگام تنهایی.
جبران افراطی: حفظ رابطه با همسر و افراد مهم زندگی با رفتارهایی نظیر وابستگی زیاد، سلطه گری یا کنترل کردن. رفتارهای سماجتی و حاکی از وابستگی شدید و دلگیر کردن همسر تا حدی که از او دور شود؛ حملات آتشین به همسر به خاطر جدایی های کوتاه مدت.

2- طرحواره بی اعتمادی: Mistrust
کسانی که این طرحواره را دارند انتظار دارند که از طرف دیگران ضربه بخورند و فکر می‌کنند مردم نقشه‌هایی دارند که از او سوء استفاده کنند.
چنین افرادی ممکن است در روابط عاطفی دچار موارد زیر شوند:

همسر بدبین و یا غیر قابل اعتماد پیدا کنند (تسلیم).
به خاطر عدم اعتماد به مردم با کسی وارد رابطه‌ی عاطفی نزدیک نشوند (فرار).
از دیگران سوء استفاده کنند و یا نسبت به دیگران بی‌حرمت باشند (جبران افراطی).

3- طرحواره محرومیت هیجانی: Emotional Deprivation
کسی که این طرح‌واره را دارد همه یا یکی از مشکلات زیر را دارد:
 

کمبود محبت
عدم همدلی: احساس می‌کند کسی او را درک نمی‌کند.
محرومیت از حمایت: احساس می‌کند کسی وجود ندارد که بتواند به او تکیه کند.

این افراد در روابط کاری و یا عاطفی یا جذب افراد سرد و بی‌عاطفه می‌شوند و یا انتظار عاطفی زیادی از دیگران دارند.
بعضی از این افراد هم خیلی وارد روابط عاطفی صمیمی نمی‌شوند، زیرا فکر می‌کنند دیگران توجهی به آن‌ها ندارند.


کسانی که طرحواره‌ محرومیت هیجانی داشته باشند ممکن است به یکی از روش‌های زیر عمل کنند:

جذب افراد سرد و بی‌عاطفه می‌شوند و طرف مقابل به آن‌ها اهمیتی نمی‌دهد (تسلیم).
به خاطر فرار از درد بی‌مهری و تسکین خود روی به اعتیاد یا حتی کار زیاد می‌آورند (فرار).
به هر طریقی می‌خواهند نظر دیگران را جلب کنند و به همین خاطر بسیار دنبال کار دیگران هستند و بعد به خاطر عدم برآورده شدن نیاز عاطفی خود از دیگران گله‌مند هستند (جبران افراطی).

این افراد انتظار ندارند که تمایل آنها برای برقراری رابطه هیجانی با دیگران به طور کافی ارضا شود.


سبک های مقابله در مقابل این طرحواره:
تسلیم: انتخاب همسری که محرومیت هیجانی دارد و بیان نکردن خواسته هایش. انتخاب همسری که سرد و بی عاطفه است. ارتباط سرد با افراد مهم زندگی؛ عدم تشویق دیگران به خاطر ابراز محبت.
اجتناب: اجتناب از روابط صمیمانه با دیگران.
جبران افراطی: برآورده ساختن نیازها و انتظارات هیجانی همسر و دوستان صمیمی. توقع غیر واقع بینانه که دیگران باید تمام نیازهای او را بر آورده کنند.

4- طرحواره شرم و نقص: Defectiveness
این افراد احساس می‌کنند ارزشمند نیستند و به درد جامعه نمی‌خورند.
آن‌ها نسبت به انتقاد بسیار حساس هستند. معمولا خود را با دیگران خیلی مقایسه می‌کنند و فکر می‌کنند عیب‌های درونی دارند.

فرد احساس می کند که در مهمترین جنبه های شخصیتی اش انسانی نامطلوب، بد، حقیر و بی ارزش است یا اینکه در نظر افراد مهم زندگی اش فردی منفور و نامطلوب به حساب می آید. این طرحواره حساسیت بیش از حد نسبت به انتقاد، طرد، سرزنش، کمرویی، مقایسه های نابجا، احساس نا امنی در حظور دیگران و حس شرمندگی در ارتباط با عیب ها و نقص های درونی را دربر می گیرد.

سبک های مقابله در مقابل این طرحواره:
تسلیم: انتخاب دوستان انتقادگر و طرد کننده، تحقیر خود و قرار دادن خود در موقعیت های زیر دست و فرمانبر.
اجتناب: اجتناب از بیان احساسات و افکار واقعی و اجازه ندادن به دیگران برای نزدیک شدن به او.
جبران افراطی: انتقاد و طرد دیگران به گونه ای که به نظر میرسد خودش هیچگونه عیب و ایرادی ندارد. رفتار انتقادگرایانه یا برتری طلبانه نسبت به دیگران، تلاش برای بی نقص جلوه دادن خود.


در روابط عاطفی ممکن است اتفاقات زیر برای آن‌ها بیفتد:

همسر و یا دوستان انتقادگر و سرزنش‌گر پیدا می‌کنند. خود را همیشه زیر دست دیگران قرار می‌دهد و فکر می‌کند نمی‌تواند موقعیت بهتری داشته باشد (تسلیم).

به خاطر ترس از طرد شدن احساسات خود را با دیگران در میان نمی‌گذارد و می‌ترسد که او را مسخره کنند (فرار).
رفتار انتقادگرانه در مقابل دیگران دارد و تلاش می‌کند موفقیت‌های دیگران را ناچیز جلوه دهد (جبران افراطی).

5- طرحواره انزوای اجتماعی: Social isolation
این افراد فکر می‌کنند به جامعه تعلق ندارند و وصله‌ی ناجور جامعه هستند.
در روابط عاطفی و یا دوستی ممکن است به صورت زیر باشند:

در گروه‌ها مشارکت نمی‌کنند (تسلیم).
از جمع‌ها دوری می‌کنند (فرار).
برای ملحق شدن به گروه نقش بازی می‌کند ولی در اصل احساس تعلق به آن نمی‌کند (جبران افراطی).

6- طرحواره وابستگی: Dependence
چنین افرادی نمی‌توانند مسئولیت‌های روزمره‌ خود را انجام دهند و به شدت دنبال این هستند که کسی آن‌ها را راهنمایی کند و یا کمک کند که کارهایشان را انجام دهند.

در روابط عاطفی و دوستی به صورت زیر هستند:

دنبال همسر و یا دوستان بسیار کمک‌کننده هستند (تسلیم).
تصمیمات را به عقب می‌اندازند و مسئولیت مهمی در زندگی بر عهده نمی‌گیرند (فرار).
با این که نیاز به دیگران دارند ولی بسیار وانمود می‌کنند که به کسی نیاز ندراند (جبران افراطی).

7-طرحواره آسیب پذیری: Vulnerability to Harm
این افراد معمولا فکر می‌کنند که قرار است اتفاق وحشتناکی برایشان بیفتد.
در روابط عاطفی و دوستی هم به صورت زیر عمل می‌کنند:

از طرف مقابل بسیار سوال می‌پرسد تا مطمئن شود که مشکلی پیش نمی‌آید و همیشه نگران اتفاقات بد هست (تسلیم).
ممکن است از هر گونه موقعیت ناشناخته فرار کند (فرار).
ممکن است به طور افراط گونه‌ای بخواهد خود را شجاع نشان دهد و رفتارهای خطرناکی بروز دهد (جبران افراطی).

 
8- طرحواره خویشتن تحول نیافته: Enmeshment
این افراد احساس می‌کنند که وجودشان در دیگران ادغام شده است و بدون دیگران (مثلا والدین و یا یک شخص دیگر) هیچ هویت جداگانه‌ای ندارند.

در روابط عاطفی و یا دوستی و کاری به صورت زیر هستند:

از رفتار افراد مهم زندگی بسیار تقلید می‌کنند و با کسی ارتباط برقرار می‌کنند که رهبر و فرمانروای آن‌ها است (تسلیم).
اگر کسی به آن‌ها بگوید باید خودت مستقل باشی از او کناره‌گیری می‌کنند (فرار).
گاهی بعضی از این افراد برعکس موارد بالایی به صورت افراط گونه‌ای خود را مستقل نشان می‌دهند و برای کارهای سخت هم درخواست کمک نمی‌کنند (جبران افراطی)

9- طرحواره شکست: Failure
این افراد باور دارند که شکست خورده هستند و احساس بی‌کفایتی می‌کنند.
در روابط با دیگران هم به صورت زیر هستند:

اصلا خود را قبول ندارند و یا همیشه فکر می‌کنند دیگران کارها را بهتر انجام می‌دهند (تسلیم).
سرگردان است و دنبال هدف و برنامه ریزی برای موفقیت نیست (فرار).
پیشرفت‌های دیگران را بی‌ارزش جلوه می‌دهند و یا تلاش می‌کنند به گونه‌ای بی‌نقص کارها را به سرانجام برسانند و چون نمی‌توانند دچار استرس فراوان می‌شوند (جبران افراطی).

10- طرحواره استحقاق: Entitlement
این افراد برتری جو هستند و توجهی به خواسته‌های دیگران ندارند.
در روابط عاطفی و دوستی و کاری به صورت زیر هستند:

با همسر و یا افراد مهم زندگی روابط بی‌عاطفه‌ای دارند و به نیازهای طرف مقابل توجهی نمی‌کنند (تسلیم).
اگر در موقعیتی نتواند برتری طلبی خود را نشان دهد از آن جا می‌روند (فرار).
این افراد گاهی برعکس عمل می‌کنند و با دادن هدیه‌های پر زرق و برق و یا کارهای ظاهرا خیرخواهانه می‌خواهند نشان دهند که به فکر دیگران هم هستند (جبران افراطی).

11- طرحواره خویشتن داری ناکافی : Insufficient Self
چنین افرادی نمی‌توانند بر احساسات خود مدیریت داشته باشند و ممکن است کارهایی انجام دهند که به خود و یا دیگران آسیب برسانند،
همچنین این‌ها تحمل ناکامی را ندارند و زمانی که چیزی را می‌خواهند اگر مشکلی پیش بیاید بسیار آشفته می‌شوند و یا آن هدف را زود رها می‌کنند.

در روابط عاطفی و دوستی و کاری به صورت زیر عمل می‌کنند:

هیجانات خود را نمی‌توانند کنترل کنند و یا به صورت افراطی به خوردن و یا تفریح می‌پردازند (تسلیم).
ممکن است هدف خاصی برای خود تعیین نکنند و یا در محل کار زیاد توجهی به کار نداشته باشند و به همین خاطر از کار اخراج شوند (فرار).
بعضی از این افراد به صورت افراطی می‌خواهند این مشکل را حل کنند و به همین خاطر به صورت فشرده می‌خواهند کارهای خود را فورا به اتمام برسانند (جبران افراطی).

12- طرحواره ایثار گری افراطی: Self-Sacrifice
این افراد نیازهای خود و خانواده‌اشان را فدای دوستان و اطرافیان می‌کنند و وقتی کسی چیزی را از آن‌ها بخواهد نمی‌توانند نه بگویند، به همین خاطر علی‌رغم میل و با خشم درونی معمولاً دنبال انجام کارهای بقیه هستند و خودشان هم احساس می‌کنند که قربانی شده‌اند.

بیمارانی که طرحواره ایثار (SS) دارند، نیازهای دیگران را با میل خود و حتی به قیمت از دست دادن رضایت‌مندی شخصی ارضاء می‌کنند. آن ها این کار را برای کاهش رنج و گرفتاری دیگران، دوری از گناه، دستیابی به احساس ارزشمندی و تداوم رابطه هیجانی با افراد نیازمند انجام می‌دهند. بیمارانی که این طرحواره را دارند، اغلب نسبت به رنج دیگران حساسیت زیادی نشان می‌دهند. آن ها مدام با این احساس دست و پنجه نرم می‌کنند که نیازهایشان به طور کافی ارضاء نمی‌شود و این امر گاهاً منجر به احساس دلخوری آنها می‌شود.


در روابط عاطفی و دوستی و کاری به صورت زیر عمل می‌کنند:

برای دیگران بیش از حد ایثارگری می‌کنند و توجهی به هدف‌ها و خواسته‌های خود ندارند (تسلیم).
ممکن است به خاطر ترس از قربانی شدن از دیگران دوری کنند (فرار).
ممکن است روزی به حالت پرخاشگری و یا افسردگی برسند که چرا دیگران قدر کار آن‌ها را نمی‌دانند و دیگر تصمیم بگیرند که برای هیچ کسی کاری نکنند (جبران افراطی).

13-طرحواره اطاعت: Subjugation
احساس اجبار نسبت به واگذاری افراطی کنترل خود به دیگران، این کار معمولاً برای اجتناب از خشم، محرومیت هیجانی یا انتقاد صورت می گیرد. این طرحواره اغلب به صورت اطاعت افراطی همراه با حساسیت بیش از حد نسبت به احساسات دیگران تجلی می یابد. این طرحواره منجر به خشمی فرو خورده شده که خود را در قالب یک سری رفتارهای ناسازگارانه مثل پرخاشگری منفعل، طغیان های عاطفی کنترل نشده، علایم روان تنی، کناره گیری از عواطف، برون ریزی و سو مصرف مواد نشان می دهد.

سبک های مقابله در مقابل این طرحواره:
تسلیم: واگذاری حق انتخاب و کنترل موقعیت به دیگران، انتخاب همسر یا افراد مهم زندگی که کنترل کننده اند. مهیا کردن شرایط برای دیگران به منظور رسیدن به آرزوهایشان.

اجتناب: اجتناب از موقعیت هایی که مستلزم تعارض با دیگران است. اجتناب از کلیه روابط بین فردی. اجتناب از موقعیت هایی که خواسته هایش با دیگران متفاوت است.
جبران افراطی: نافرمانی در مقابل مراجع قدرت. انجام رفتارهای منفعلانه، پرخاشگرانه یا نافرمانی.



14-طرحواره پذیرش جویی و جلب توجه : Approval Seeking
تأکید افراطی در کسب تأیید، توجه و پذیرش از سوی دیگران که مانع شکل گیری معنای مطمئن و واقعی از خود می شود. احساس ارزشمندی فرد بیشتر به واکنش های دیگران وابسته است تا به تمایلات طبیعی خودش. گاه این طرحواره با تأکید افراطی بر مقام و منزلت، قیافه و ظاهر، پذیرش اجتماعی، پول یا پیشرفت مشخص می شود و وسیله ای است برای دست یابی به تأیید، تحسین و توجه دیگران (اهداف اولیه از دست یابی به تأیید، تحسین و توجه دیگران کسب قدرت یا توانایی کنترل نیست).

سبک های مقابله در مقابل این طرحواره:
تسلیم: تلاش برای تاثیر گذاشتن بر دیگران. جلب توجه دیگران به موفقیت های مرتبط با منزلت اجتنماعی خود
اجتناب: اجتناب از تعامل با کسانی که مورد تحسین هستند و حسادت نسبت به آنها.
جبران افراطی: دوری جستن از روابط به گونه ای که توجه دیگران را اصلاً جلب نکند، بی ارزش جلوه دادن موفقیت های دیگرانی که مورد تحسین هستند.


افرادی که این طرح‌واره را دارند به صورت زیر عمل می‌کنند:

برای هر کاری که انجام می‌دهند در پی جلب توجه دیگران هستند و اگر طرف توجه نکند بسیار اذیت می‌شوند (تسلیم).
ممکن است وقتی می‌بینند کسی مورد توجه است خیلی نسبت به او حسادت کنند و از او دوری کنند (فرار).
یا وقتی کسی کار مورد پسندی انجام می‌دهد به شکل نامناسبی او را بی‌ارزش جلوه می‌دهند (جبران افراطی).

15- طرحواره منفی گرایی: Negativity

بیمارانی که طرحواره منفی‌گرایی/ بدبینی دارند، به جنبه‌های منفی زندگی (مثل درد، مرگ، فقدان، ناامیدی، تعارض و خیانت) خیلی توجه می‌کنند. در حالی که جنبه‌های مثبت را کم ارزش جلوه می‌دهند. این بیماران در حین فعال شدن این طرحواره، معمولاً دست به پیش‌بینی‌های افراطی می‌زنند. مثلاً پیش‌بینی می‌کنند همیشه کارهای شغلی، اقتصادی و بین فردی به طرز اسفناکی اشتباه از آب درمی‌آیند. این بیماران از اشتباه‌ کردن خیلی می‌ترسند.

این نوع طرز تفکر به نوبه خود منجر به گرفتاریهای مالی، فقدان، احساس سرافکندگی یا در مخمصه افتادن می‌شود. از آن جائی که چنین بیمارانی، نتایج منفی احتمالی را اغراق‌آمیز جلوه می‌دهند. اغلب ویژگی­هایی مثل نگرانی، تشویش، گوش به زنگی، غر زدن و بلاتکلیفی دارند. این افراد عادت دارند از کوچک‌ترین حوادث بزرگترین فاجعه‌ها را بسازند.



در روابط عاطفی و دوستی و کاری به صورت زیر هستند:

هر اتفاق مثبتی را نادیده می‌گیرند و تلاش می‌کنند جنبه‌های مثبت را بی‌ارزش نشان دهند. ویژگی‌های خوب طرف را نمی‌بیند و در هر چیزی به دنبال یک نکته‌ی منفی است (تسلیم).
امیدی به بهبود اوضاع ندارند و فکر می‌کنند هرگز مشکلات به پایان نمی‌رسد (فرار)
بعضی از این افراد ممکن است بعد از مدتی برعکس شوند و مثبت نگر خیالی شوند و از واقعیت‌ها دور شوند (جبران افراطی).

16- طرحواره بازداری هیجانی: Emotional Inhibition

چنین افرادی خشم، ناراحتی و غم خود را نشان نمی‌دهند، چون می‌ترسند که طرد شوند و یا دیگران را ناراحت کنند.
چنین افرادی حتی ممکن است خوشحالی خود را هم نشان ندهند.


بازداری افراطی اعمال، احساسات و ارتباطات خود انگیخته که معمولاً به منظور اجتناب از طرد دیگران، احساس شرمندگی و از دست دادن کنترل بر تکانه های شخصی صورت می گیرد.

شایع ترین حوزه های بازداری عبارتند از:
۱- بازداری خشم و پرخاشگری.
۲- بازداری از بیان تکانه های مثبت از قبیل خوشحالی، محبت، برانگیختگی جنسی و بازی.
۳- بازداری از بیان آسیب پذیری یا بیان راحت و صریح احساسات و نیازهای شخصی.
۴- تاکید افراطی بر عقلانیت و نادیده گرفتن هیجان ها. بیمارانی که طرحواره بازداری هیجانی (EI)دارند، رفتارها، احساسات و روابط بین فردی خودانگیخته‌شان را محدود می‌کنند.

آنها معمولاً این کار را برای جلوگیری از مورد انتقاد واقع شدن یا از دست دادن کنترل روی تکانه‌هایشان انجام می‌دهند.
شایعترین حوزه‌های بازداری عبارتند از:
1. بازداری خشم
2. بازداری تکانه‌های مثبت (مثل شوخی، محبت، برانگیختگی مثبت و بازیگوشی)
3. مشکل در بیان آسیب‌پذیری و
4. تأکید بر عقلانیت و نادیده گرفتن هیجان‌ها.
این بیماران اغلب افرادی کسالت‌آور، مقید، منزوی یا سرد و بی‌عاطفه به نظر می‌رسند.


در روابط عاطفی و دوستی و کاری به صورت زیر هستند:

بر منطق و استدلال بسیار تاکید می‌کنند و احساسات را بی‌اهمیت جلوه می‌دهند (تسلیم).
اگر فعالیتی نیاز به هیجان داشته باشد از آن دوری می‌کنند و یا افراد دارای هیجان را بی‌منطق می‌دانند (فرار).
بعضی از این افراد برعکس عمل می‌کنند و بدون در نظر گرفتن شرایط به صورت افراطی هیجانات را نشان می‌دهند و حتی ممکن است برای این امر تحت تاثیر الکل و مواد مخدر قرار بگیرند (جبران افراطی).

17- طرحواره ملاک های سخت گیرانه ( معیارهای سرسختانه ): Unrelenting Standards
بیمارانی که طرحواره معیارهای سرسختانه/ عیب‌جویی افراطی (US)دارند، معتقدند باید تلاش کنند تا به معیارهای بلند پروازانه خود دست یابند و این کار را به خاطر اجتناب از عدم تأیید یا خجالت‌زدگی انجام می‌دهند. این طرحواره معمولاً منجر به احساس فشار مداوم و عیب‌جویی افراطی از خود و دیگران می‌شود.

باور اساسی مبنی بر اینکه فرد برای رسیدن به معیارهای بلند پروازانه درباره رفتار و عملکرد خود، باید کوشش فراوانی به خرج دهد و این کار معمولاً برای جلوگیری از انتقاد صورت می گیرد. این طرحواره به طور معمول در خانواده هایی به وجود می اید که تحت فشارند، نسبت به خودشان و دیگران بیش از حد عیب جویی می کند و توقع دارند کارها با کیفیت عالی و در کوتاه ترین زمان ممکن انجام شود.

این طرحواره اغلب منجر به نقص های جدی در احساس لذت، آرامش، سلامتی، احساس ارزشمندی، پیشرفت یا روابط رضایت مندانه می شود.

این وضعیت در صورتی به عنوان یک طرحواره ناسازگار اولیه در نظر گرفته می‌شود که منجر به اختلال در سلامت، احساس ارزشمندی، روابط بین فردی یا لذت بردن از زندگی شود.

شکلهای بروز این طرحواره عبارتند از
1. بی‌نقص‌گرایی،توجه غير معمول به جزييات يا ارزيابي كمتر از حد عملكرد خود در مقايسه با عملكرد ديگران. (مانند نیاز به انجام دقیق کارها، توجه غیر عادی به جزئیات یا کم برآورد کردن کارآیی)
2. قوانين غيرقابل انعطاف، قواعد “و بایدهای” انعطاف‌ناپذیر در بسیاری از حوزه‌های از جمله معیارهای اخلاقی، فرهنگی و مذهبی غیر واقع‌ بينانه و
3. دغدغه زمان و كارآمدي به منظور انجام كار بيشتر يا اشتغال ذهنی با زمان و بازده کار.
افراد با این طرحواره معتقدند باید سخت تلاش کنند تا به معیاهای بلند پروازانه خود دست یابند و این کار را به خاطر اجتناب از عدم تایید یا خجالت زدگی انجام می دهند.

این طرحواره معمولاً منجر به عیب جویی افراطی از خود و دیگری می شود. این وضعیت در صورتی به عنوان یک طرحواره ناسازگار اولیه شناخته می شود که منجر به اختلال در سلامت، احساسا ارزشمندی، روابط بین فردی یا لذت بردن از زندگی شود. این افراد نسبت به خود بسیار سخت گیر هستند و همیشه منتظرند تا هدف‌های بزرگ خود را به دست بیاورند و بعد تفریح کنند.
این‌ها از خود رضایت شخصی ندارند و فکر می‌کنند هر کاری را باید به نحو احسن انجام دهند، در غیر این صورت بی‌ارزش هستند.

سبک های مقابله در مقابل این طرحواره:
تسلیم: تلاش زیاد برای بی نقص جلوه دادن خود.
اجتناب: اجتناب از موقعیت ها و تکالیفی که منجر به قضاوت در مورد عملکرد فرد می شود. اجتناب از انجام کارها، اهمالکاری.
جبران افراطی: بی توجهی به معیارها و انجام کارها بدون در نظر گرفتن زمان به صورت شتاب زرده. کنار گذاشتن تمام معیارهای بلند پروازانه و عادت کردن به انجام رفتار پایین تر از حد معمول.


در روابط عاطفی و دوستی و کاری این افراد به صورت زیر عمل می‌کنند:

تلاش می‌کنند که کارها را بدون نقص انجام دهند و از خود و دیگران انتظارات زیادی دارند (تسلیم).
گاهی وقتی می‌بینند کارها به آن صورت که می‌خواهند پیش نمی‌رود کار را رها می‌کنند و یا آن را به عقب می‌اندازند (فرار).
گاهی از همه‌ هدف‌های خود دست می‌کشند و به کارهای خیلی معمولی روی می‌آورند (جبران افراطی).

18- طرحواره تنبیه گری : Punitiveness

بیمارانی که طرحواره تنبیه دارند، بر این باورند که افراد باید به خاطر اشتباهات خود سخت تنبیه شوند. در چنین طرحواره‌ای، تمایل تنبیهی شدیدی وجود دارد نسبت به کسانی که طبق معیارشان عمل نمی‌کنند (حتی خود فرد). بیمارانی که این طرحواره را دارند معمولاً نمی‌توانند از اشتباهات دیگران چشم‌پوشی کنند و آنها را ببخشند، زیرا نمی‌توانند موقعیتهای مشکل‌زا، نقص‌ها و کمبودهای انسانی را مد نظر قرار دهند و از پذیرش این موارد طفره می‌روند (یانگ و همکاران 1390،1:22).
 

طرحواره هایی که در اوایل سیر تحول انسان شکل می گیرند و اغلب در محور ساخت شناختی قرار دارند، غیر شرطی اند. طرحواره هایی که بعدا در سیر تحول شکل می گیرند شرطی اند. طرحواره های شرطی در پاسخ به طرحواره های غیر شرطی به وجود می آیند. مثلاً طرحواره معیارهای سرسختانه در پاسخ به طرحواره نقص، طرحواره اطاعت در پاسخ به طرحواره رهاشدگی و طرحواره ایثار در پاسخ به طرحواره نقص بوجود می آیند. ارضای توقعات طرحواره شرطی همیشه امکان پذیر نیست و دیر یا زود فرد با طرحواره اصلی اش مواجه می شود.

 

منبع:
یانگ، جفری؛ کلوسکو، ژانت؛ و ویشار، مارجوری (۱۹۵۰). طرحواره درمانی (راهنمای کاربردی برای متخصصین بالینی). مترجمان: حسن حمید پور و زهرا اندوز (۱۳۸۹). تهران: ارجمند.