اختلال مانیا (مانيك) سرخوشي يا شيدايي

تظاهرات اصلی مانیا عبارت اند از سرخوشی (elation)، تحریک پذیری، پرکاری و عقاید خود مهم انگاری (self-important ideas).
خلق بالا به صورت شادی، خوش بینی افراطی (undue optimism) و خوشحالی سرایت کننده تظاهر می‌کند. ممکن است خُلق بیمار در طول روز تغییر کند، مثلا صبح مانیک و شب افسرده باشد، هرچند که مانند افسردگی شدید تغییرات منظمی ندارد.
مانیا به دلیل دارو (مانند فنیل پروپانول امین) یا تومورهای مغزی نیز به وجود می‌آید، ولی اغلب به عنوان قسمتی از اختلال دوقطبی (bipolar disorder) شناخته می‌شود. در این بیماری حملات دوره‌ای مانیا و افسردگی دیده می‌شود.

نشانه‌ها
بیمار لباس‌هایی با رنگ روشن می‌پوشد و با شدت یافتن بیماری ظاهرش نامرتب می شود. بیماران مانیک بیش از حد فعال اند (overactive) که منجر به خستگی جسمی می‌شود. همچنین به آسانی کارها را ناتمام رها می‌کنند و کار جدیدی را شروع می‌کنند (distractible). خواب غالبا کاهش و اشتها افزایش می‌یابد و میل جنسی بالایی وجود دارد.
بیمار حراف شده زیاد و سریع صحبت می‌کند که نشان دهنده سرعت بالای تفکر است که فشار کلام (pressure of speech) نامیده می‌شود.
با شدید شدن بیماری، پَرِش افکار (flight of idea) پدید می‌آید. بسیاری از بیماران ولخرج می‌شوند. بیماران هیجان زده و ممکن است تحریک پذیر باشند.
افکار خودبزرگ بینی (grandiose) شایع است؛ مثلا ممکن است خود را رهبر یا اندیشمندی جهت راهنمایی مسئولان کشور بداند. گاهی دچار هذیان گزند و آسیب می‌شود و فکر می‌کند دیگران به دلیل اهمیتش قصد توطئه علیه او را دارند. هذیان‌ها اغلب با گذشت زمان تغییر می‌کنند. توهم هم در موارد شدید ایجاد می‌شود که با خلق هماهنگ است و در طول زمان دچار تغییر می‌شود.
بینش (insight) همواره مختل است و بیمار دلیلی برای جلوگیری از افکار خودبزرگ بینی یا محدود کردن ولخرجی خود نمی‌بیند. او به ندرت خود را بیمار می‌داند و نیازی به درمان احساس نمی‌کند.

. اطلاعات به‌دست آمده در سیستم شرح‌حال:
ـ رفتار نامعقول و مهارگسیخته:
۱. ولخرجی زیاد یا قماربازی
۲. مسافرت‌های تکانشی
۳. افزایش فعالیت جنسی، بی‌بند و باری
ـ اشتغال بیش از حد با فعالیت‌ها و مسئولیت‌ها
ـ تحمل ناچیز برای ناکام همراه با تحریک‌پذیری، فوران‌های خشم و عصبانیت

ـ علایم نباتی:
۱. افزایش میل جنسی
۲. از دست دادن وزن، بی‌اشتهائی
۳. بی‌خوابی (به‌صورت بی‌نیازی به خواب، جلوه می‌کند).
۴. انرژی مفرط

۲. اطلاعات به‌دست آمده از وضعیت روانی:
ـ ظاهر عمومی و رفتار: آژیتاسیون روانی - حرکتی، لباس پوشیدن فریبنده و پرزرق و برق، آرایش بیش از حد، بی‌توجهی به ظاهر فردی یا ترکیب غریبی از لباس‌ها، مداخله‌گر، سرگرم‌کننده، تهدیدآمیز، بیش‌برانگیخته (hyperexcited).
ـ عاطفه: بی‌ثبات، شدید (ممکن است تغییر شکل‌های سریع به افسردگی داشته باشد).
ـ خلق: اوفوریک، گشاده (expansive)، تحریک‌پذیر، پرمدعا، عشوه‌آمیز
ـ گفتار: فشار گفتار، بلند، نمایشی، اغراق‌آمیز، ممکن است از هم‌گسیخته (incoherent) گردد.
ـ محتوای تفکر: اعتمادبه‌نفس بسیار بالا، بزرگ‌منشی، به شدت خودمحور (egocenteric)، هذیان و به شکل کم‌تر شایع: توهم (در زمینه‌های همخوان با خلق شامل ارزش و قدرت بسیار بالا، که اغلب به شکل بزرگ‌منشی و پاراتوئید است).

ـ فرآیند تفکر: پرش افکار (اگر شدید باشد منجر به گسیختگی می‌گردد)، افکاری که با هم مسابقه می‌دهند، واژه‌سازی (neologism)، تداعی آوائی (clang association)، حاشیه‌پردازی، تفکر مماسی (tangentiality).
ـ نظام حسی: حواس‌پرتی شدید؛ اشکال در تمرکز، اگر حواس‌پرتی شدید نباشد معمولاً حافظه سالم است؛ تفکر انتزاعی عموماً سالم است.
ـ بینش و قضاوت: اختلال شدید، اغلب انکار کامل بیماری و اختلال در تصمیم‌گیری سازمان‌یافته یا منطقی وجود دارد.

ملاک های DSM-IV-TR در دوره مانیا (شیدایی)
الف) در دوره مشخصی که حداقل یک هفته طول بکشد، خُلق به شکلی غیرطبیعی و مداوم بالا، گشاده، یا تحریک پذیر باشد (اگر بستري كردن بيمار ضرورت پيدا كرد، مدت اين دوره مي تواند كمتر از يك هفته هم باشد).
ب) طي دوره اي كه خُلق به هم ريخته است، حداقل سه تا (و اگر خُلق فقط تحريك پذير است، حداقل چهار تا) از علائم زير به طور مداوم و به حد چشمگيري وجود داشته باشد:
1.اعتماد به نفس بيش از حد، يا خودبزرگ بيني.
2.كاهش نياز به خواب (مثلا فقط سه ساعت خوابيده باشد، اما احساس كند سرحال است).
3.پرحرفي بيش از معمول، يا احساس فشار در صورت صحبت نكردن.
4.پَرِش افكار يا اين احساس ذهني كه افكار دارند با هم مسابقه مي دهند.
5.حواس پرتي (يعني توجه فرد فوراً به محرك هاي بيروني بي اهميت يا بي ارتباط با او جلب شود).
6.افزايش فعاليت هاي معطوف به هدف (اعم از فعاليت هاي اجتماعي، شغلي، تحصيلي، يا جنسي)، يا سرآسيمگي رواني-حركتي.
7.پرداختن بيش از حد به امور لذت بخشي كه به احتمال زياد عواقب ناراحت كننده اي دارند (مثل افتادن به دام ولخرجي هاي بي حدوحساب، بي ملاحظگي هاي جنسي، يا سرمايه گذاري هاي احمقانه).

علائم و نشانه های شیدایی / مانیا:
-بیقراری، افزایش انرژی ومیزان فعالیت
-خلق خیلی بالا واحساس نشاط شدید همراه با احساس خود بزرگ بینی
-تحریک پذیری مفرط
-صحبت کردن، مسابقه افکار، پریدن از موضوعی به موضوع دیگر با سرعت خیلی زیاد و عدم توانائی برای تمرکز، حواسپرتی
-کاهش نیاز به خواب
-اعتقادات غیر واقعی در مورد توانمندی ها و قدرت فرد
-قضاوت ضعیف
-ولخرجی
-رفتار متفاوت از حالت معمول که مدتی طولانی ادامه داشته است
-افزایش تمایلات جنسی
-سوء مصرف داروها، الکل و داروهای خواب آور
-رفتارهای اغواگرانه، مداخله جویانه و پرخاشگرانه
انکار مسائل بالا و مشکلات ناشی از آن


پ) علائم مذكور جزو ملاك هاي دوره مختلط نباشد.
 ت) به هم ريختگي خُلق به قدري شديد باشد كه كاركردهاي شغلي، يا فعاليت هاي معمول اجتماعي، يا روابط فرد با ديگران را به وضوح مختل كرده باشد، يا براي آنكه مانع از صدمه رساندن فرد به خودش و ديگران شود، مجبور به بستري كردنش باشند، يا خصايص روان پريشانه وجود داشته باشد.
ث) علائم مذكور از اثرات مستقيم يك ماده (مثلا يكي از موارد سوء مصرف، يك داروي طبي، يا درمان هاي ديگر) يا يك بيماري طب عمومي (مثل پركاري تيروئيد) ناشي نشده باشد.

نكته: دوره هاي شبه مانيكي را که به وضوح بر اثر درمان هاي جسمي ضدافسردگي (مثل دارو، درمان با تشنج الكتريكي، يا نوردرماني) به وجود آمده است، نبايد مؤيد تشخيص اختلال دوقطبي دانست.

انواع شیدایی
شیدایی به سه نوع خفیف، متوسط و شدید طبقه بندی می‌شود.
شیدایی خفیف (Hypomania): افزایش فعالیت بدنی و تکلم، خلق متغیر و ولخرجی وجود دارد.
درجه خفیف تا متوسط شیدایی/ مانیا هیپومانیا نامیده می شود. در دوره هیپومانیا فرد ممکن است احساس خوب همراه با افزایش توانمندی و کارائی داشته باشد.
شیدایی متوسط: فعالیت زیاد به همراه فشار کلام و تکلم سازمان نیافته (disorganised speech)، خلق یوفوریک که با دوره‌های بی قراری و افسردگی قطع می‌شود و افکار خود بزرگ بینی ممکن است هذیانی شوند.
شیدایی شدید: فعالیت شدید غیر قابل کنترل و افکار در هم ریخته و هذیان عجیب و غریب (bizarre) و توهم هم به وجود می‌آید. ندرتا بیمار بدون حرکت و گنگ می‌شود (manic stupor) در موارد شدید بیمار حالت سایکوز (روان پریشی دارد).

در گروهی از مردم نشانه های مانیا و افسردگی هم زمان با هم اتفاق می افتند که به این حالت وضعیت دوقطبی مختلط گفته می شود.
نشانه های حالات مختلط اغلب شامل روانپریشی/ سایکوز و افکار خودکشی، تغییرات عمده در اشتها، مشکلات خواب، سراسیمگی است.

بیماریزایی
ممکن است بیمار زمینه ارثی داشته باشد، بروز همزمان این مشکل در دو قلوهای تک تخمکی بین ۹۰-۳۳٪ متغیر است. مسائل محیطی مانند احساس طرد شدن نیز در بروز بیماری موثر است . به نظر می‌رسد افزایش نوروترانسمیتر سروتونین در لوب تمپورال مغز عامل مهمی در بیماری باشد. همچنین کمبود ویتامین ب-۱۲ باعث بوجود آمدن نشانه‌های بالینی شیدایی می‌شود.

درمان
الف - درمان دارویی : به طور کلی دو گروه دارویی یکی تثبیت کننده‌های خلق (مانند لیتیم کربنات و ریسپریدون ) و گروه دوم داروهای آنتی سایکوتیک ( مانندهالو پریدول و کلرپرومازین ) در درمان شیدایی به کار می روند . درمان این بیماری طولانی مدت است بخصوص اگر دوره‌های بیماری تکرار شونده باشد و ترکیب دارو (pharmacotherapy) با روان درمانی موثر است .میگنا دات آي آر، زمانی که نشانه‌های شیدایی حاد تخفیف یافت، درمان طولانی مدت با تثبیت کننده‌های خلق و درمان پیشگیری کننده را به روان درمانی بیمار می افزاییم. داروهای ضد تشنج Anticonvulsants مانند اسید والپروئیک valproic و کاربامازپین همچنین برای پیشگیری استفاده می شوند . داروهای جدید مانند lamotrigine Clonazepam (Rivotril( نیز بکار می روند. وراپامیل ( بلوک کننده کانال کلسیم) در درمان مانیای خفیف بسیار مفید است .

ب-روان درمانی:
 رفتاردرمانی: کنترل رفتارهای تکانشی از طریق تقویت و اقتصاد ژتونی خانواده درمانی:اصلاح تعاملات معیوب درخانواده به دلیل رفتارهای تکانشی بیمار، محافظت از بیماران و سایرین (مهار فیزیکی)
ج-ECT : در صورت محدودیت در درمان دارویی، شکست در دارو درمانی، علائم حاد یا شدید که می تواند تهدیدی برای خود یا دیگران باشد.

منابع:
ویکی‌پدیا
1.هارولد کاپلان و بنیامین سادوک، چکیده روانپزشکی بالینی، ترجمه فرزین رضاعی. تهران ارجمند. جلد دوم.صفحه97.