عالی ترین ورزش از نگاه اسلام پیاده روی است
تربیت بدنی در اسلام
عسکری اسلامپور کریمی
یکی از ویژگی های منحصربه فرد آیین مقدس اسلام نسبت به بیشتر آیین های مذهبی، اهمیت بسزایی است که برای بهداشت فرد و اجتماع و سلامت انسان و محیط زیست قائل است. پیامبراکرم(ص) فرمودند: «العلم علمان: علم الابدان، وعلم الادیان؛ دانش بر دو گونه است: دانش مربوط به دین و دانش مربوط به تن»(دین شناسی و بدن شناسی).(1)
احادیث و رهنمودهای فراوانی از بزرگان دین برای حفظ صحت و تقویت بدن بیان شده اند؛ از جمله: پیامبر(ص) می فرمایند: «ان لربک علیک حقا، و ان لجسدک علیک حقا و لاهلک علیک حقا؛ پروردگارت بر تو حقی دارد، و بدنت بر تو حقی دارد و خانواده ات[نیز] بر تو حقی دارد».(2)
نیز فرمود: «طوبی لمن اسلم و کان عیشه کفافا و قواه شدادا؛ خوشبخت کسی است که اسلام را پذیرفته و به قدر معاش خود درآمد دارد و بدنش نیرومند است».(3)
همچنین در دعائی عرض می کند: «امنن علینا بالنشاط و اعذنا من الفشل و الکسل و العجز و العلل و الضرر و الضجر و الملل؛ خدایا! نعمت سرزندگی و کوشایی را به ما ارزانی دار و از سستی، تنبلی، ناتوانی، بهانه گیری، زیان، دلمردگی و ملال، محفوظ مان دار».(4)
امام علی(ع) در فرازی از دعای کمیل این گونه با خدای تعالی سخن می گوید: «یا رب یا رب یا رب، قو علی خدمتک جوارحی؛ پروردگارا! پروردگارا! پروردگارا! اعضاء و جوارح مرا در راه خدمت به خودت قوی و نیرومند گردان».
و امام سجاد(ع) در دعای ابوحمزه ثمالی از خداوند می خواهد: «اللهم اعطنی... الصحه فی الجسم و القوه فی البدن؛ خداوندا ، سلامتی در جسم و توانایی بدنی به من ارزانی فرما!»
تربیت بدنی و ورزش، بخصوص ورزش های رزمی در اسلام به قدری اهمیت دارد که پیامبراکرم(ص) آن را در زمره یکی از حقوق فرزندان برمی شمارند: «حق الولد علی والده ان یعلمه الکتابه، و السباحه، و الرمایه، و ان لا یرزقه إلا طیبا؛ حق فرزند برعهده پدرش این است که به او نوشتن، شنا کردن و تیراندازی آموزش دهد و روزی او را تنها از راه حلال و پاکیزه تهیه کند».(5)
این احادیث نورانی بیانگر اهمیتی است که دین ما برای ورزش و سلامت جسمی و روان مسلمانان قائل است و بیانگر نکات بسیاری است، از جمله:
1 خطاب به همه مردم اعم از مسلمان و غیرمسلمان بیان شده است.
2 همه افراد اعم از دختر و پسر را دربر می گیرد نه تنها پسران را.
3 ورزش باید جذاب، مفرح و شاد باشد.
4 امکان رقابت بین افراد وجود داشته باشد.
5 در مواقع لزوم از آنها برای دفاع از خود استفاده کنند.
6 هدفمند باشد، نه پوچ و بیهوده.
پژوهشگران دانمارکی به این نتیجه رسیده اند که میزان مرگ و میر در میان کسانی که پیاده روی می کنند در مقایسه با کسانی که تحرک ندارند، یک سوم کمتر است. مدیر این پژوهش«پیتر شنوهر»، متخصص قلب می گوید: «برای سلامتی، فعالیت بدنی مفید است. کسانی که بی تحرکند در وضعیت فیزیکی ضعیفی قرار دارند... باید با سرعت زیاد پیاده روی کرد. چون این کار، تاثیر بیشتری روی بدن می گذارد».(6)
بسیاری از بیماری ها مثل افسردگی، دیابت، فشار خون و بیماری های قلبی با ورزش و نرمش قابل پیشگیری هستند.(7) شنا باعث شادی و نشاط انسان می شو د. آب تنی و حرکت در آب، به خاطر خنک کنندگی، نشاط جسم و شادی روح را به همراه دارد و به پوست نیز طراوت و زیبایی می بخشد. آثار ماساژدهندگی آب، باعث کم شدن فشارهای ناشی از خستگی روزانه و تمدد اعصاب می شو د و آرامش خاطر را به انسان بازمی گرداند.(8)
ورزش، باعث تمرکز حواس می شو د و قدرت اندیشیدن را زیاد می کند. تحقیقات نشان داده است که کاهش یا افزایش فشار خون ناشی از ورزش، وابسته به تداوم یا قطع برنامه های ورزشی است.(9)
تحقیقات بسیاری نشان داده است که ورزش علاوه بر اینکه ابزار ارزشمندی برای حفظ سلامت جسمانی است، رابطه نزدیکی با سلامت روانی و به ویژه پیشگیری از بروز ناهنجاری های روانی دارد. ورزش از اضطراب و افسردگی می کاهد، اعتماد به نفس را افزایش می دهد و در سنین کودکی و نوجوانی، راهکار سالمی برای آزاد کردن انرژی های اندوخته شده است.
در نتیجه تمرینات ورزشی مداوم، میزان جریان خون در مغز افزایش می یابد. افزایش جریان خون موجب اکسیژن رسانی بیشتر و تغذیه بهتر نرون های مغز می شو د و از تنگ شدن عروق مغز جلوگیری می کند.
این تاثیرات خود موجب پیشگیری از فراموشی ذهنی در سالمندی می شو د.(10)
اسلام همواره به موازات تقویت جنبه های علمی و ایمانی به تقویت جسمانی هم توجه بسیار کرده است. تقویت جسم می تو اند به تعمیق باورهای مذهبی بینجامد.
بزرگان دین نیز در کنار تمام ویژگی های نیک اخلاقی و روحی، از توانایی جسمی بالایی برخوردار بوده اند و بدون شک برای حفظ آمادگی جسمی خود همواره به ورزش هایی که برای پرورش جسم مفید بوده ، می پرداخته اند.
تربیت بدنی شرط لازم برای تربیت دینی است و شرط کافی آن؛ ملازم بودنش با ایمان الهی است. در واقع تربیت بدنی در این جا نقش پشتیبان را دارد. حتی تکالیفی که جنبه معنوی محض دارند مانند روزه، نماز و حج در گرو سلامتی بدن هستند. بنابراین اسلام با ورزش نه تنها سلامت و تندرستی افراد را تامین می کند که بهتر بتوانند از مزایای زندگی بهره مند شوند، بلکه تندرستی و سلامتی را عامل پیشبرد رشد عقل و روح می داند، زیرا مسلمان قوی و نیرومند بهتر می تواند علاوه بر انجام فرایض دینی مانند نماز و روزه، در انجام بسیاری از تکالیف اجتماعی خود مانند جهاد و دفاع از حیثیت و شرف و مکتب و حمایت از محرومان و مستضعفان در شکل های گوناگون موفق باشد.
پیامبر(ص) فرمودند: «المو من القو ی خیر و احب من المو من الضعیف؛ انسان باایمان قوی و نیرومند، از شخص باایمان ضعیف بهتر و دوست داشتنی تر است».(11)
انسان باایمان اگر نیرومند و سالم باشد می تواند منشا آثار خیر بیشتری باشد و حتی بهتر و بیشتر در مسجد و اماکن متبرکه حضور یابد و عبادت یا جهاد کند.
انواع ورزش در اسلام
اگرچه همه ورزش هایی که در جهت سازندگی و تقویت و پرورش جسم باشند و پیامدهای زیانبار فردی و اجتماعی و فکری و اخلاقی نداشته باشند، از نظر اسلام مباح شناخته شده اند، ولی از آنجا که شریعت اسلام بین جسم و روح ارتباط تنگاتنگی قائل است، از این جهت پیشوایان دینی ما بیشتر ورزش و مسابقاتی را توصیه کرده اند که در سازندگی و پرورش جسمی در کنار جنبه سرگرمی و تفریحی نقش بیشتری دارند و موجب کسب آمادگی رزمی و دفاعی در مقابل دشمن می شوند ؛ بنابراین به برخی از ورزش هایی که در منابع اسلامی به آن اشاره شده می پردازیم.1 سوارکاری: طبق روایات متعدد پیامبر(ص) با یکی از یاران خود به نام «اسامه بن زید» در مسابقه اسب دوانی شرکت کرد و جایزه مسابقه را سه نخل خرما تعیین فرمود! امام سجاد(ع) در این باره فرمودند: «ان النبی اجری الابل مقبله من تبوک، فسبقت الغضباء علیها اسامه، فجعل الناس یقولون: سبق رسول الله(ص)، و رسول الله(ص) یقول: سبق اسامه؛ پیامبر(ص) در مسیر بازگشت از جنگ تبوک (در حالی که بر شتری سوار بود) با اسامه که بر شتری به نام (غضباء) سوار بود مسابقه داد. (غضباء) از شتر پیامبر(ص) پیشی گرفت، مردم تماشاگر فریاد زده و می گفتند: رسول خدا(ص) برنده شد، ولی رسول خدا(ص) می فرمود: این طور نیست، اسامه برنده شد».(12)
امام باقر(ع) می فرمایند: «ان رسول الله(ص) سابق بین الخیل، واعطی السوابق من عنده؛ رسول خدا(ص)، مسابقه اسب دوانی ترتیب داد و جوایز آن را از مال خویش پرداخت».(13)
همچنین در روایتی از امام سجاد(ع) آمده است: «ان رسول الله(ص) اجری الخیل و جعل سبقها اواقی من فضه؛ رسول خدا(ص) در مسابقه اسب دوانی اسب دوانید، و جایزه اش را چندین «آق»(14) از نقره قرار داد».(15)
2 تیراندازی: یکی دیگر از ورزش هایی که اسلام روی آن تاکید کرده، «تیراندازی» است. پیامبراکرم(ص) یکی از حقوق فرزند را آموزش تیراندازی می داند.(16)
در روایتی از آن حضرت آمده است: «علیکم بالرمی فانه من خیر لهوکم؛ به تیراندازی روی آورید، زیرا یکی از بهترین سرگرمی ها شما است».(17)
شیخ طوسی(ره) در کتاب «المبسوط» می نویسد: «ان النبی (صلی الله علیه و آله) مر بقوم من الانصار یترامون فقال: انا مع الحزب الذی فیه ابن الاردع فامسک الحزب الآخر، و قالوا لن یغلب حزب فیه رسول الله فقال: ارموا فإنی ارمی معکم فرمی مع کل واحد منهم رشقا؛ پیامبر(ص) بر گروهی از انصار که مشغول تیراندازی بودند گذر کرد و داوطلب شد که در مسابقه آنها شرکت کند، فرمود: من با گروهی که ابن اردع در آن است همکاری می کنم. دسته مقابل با شنیدن سخن آن حضرت از تیراندازی دست کشیدند و گفتند گروهی که رسول اکرم در آن تیراندازی کند هرگز مغلوب نخواهد شد. پیامبر(ص) برای آنکه مسابقه تعطیل نشود فرمود: تیراندازی کنید من هم با شما تیراندازی می کنم و پیامبر(ص) با هر دو گروه تیراندازی کرد».(18)
در سیره نورانی امام باقر(ع) آمده است که آن حضرت در باغ فدک ساعت ها به کار سخت جسمانی مشغول می شدند. همچنین سید بن طاووس در کتاب «الامان من اخطار الاسفار و الازمان» از کتاب «دلائل الائمه» محمد بن جریر طبری نقل کرده که امام صادق«ع» فرمودند به همراه پدر بزرگوارش امام محمد باقر(ع) در بارگاه هشام خلیفه اموی در شام حضور یافتند و در آنجا مسابقه تیراندازی برپا بود. در آن حال هشام، امام باقر(ع) را دعوت به شرکت در مسابقه تیراندازی کرد، اما امام فرمود: من پیر شده ام و موقع تیراندازی ام گذشته است. هشام با اصرار تیر و کمان یکی از شخصیت های بنی امیه را گرفت و به دست امام باقر(ع) داد تا آن حضرت در مسابقه تیراندازی شرکت کند.
امام بعد از این اجبار، کمان را گرفتند و تیری در چله کمان نهادند و پس از نشانه گیری هدف، تیر را رها کردند و تیر در نقطه وسط هدف جای گرفت.
تیر دوم هم به وسط تیر اول اصابت کرد و آن را شکافت. آن حضرت 9 تیر پشت سر هم به هدف زدند که تیر قبلی را شکافت و در یکدیگر داخل شد، آنچنان که هشام به اضطراب گرفتار شد و به تحسین آن حضرت زبان گشود و گفت: خوب زدی! تو بهترین تیرانداز عرب و عجم هستی، چگونه می گفتی که پیر شده ای؟».(19)
در سیره نورانی امام صادق(ع) آمده است: آن حضرت شخصا در مسابقه تیراندازی حاضر می شدند و در شرط بندی آن شرکت می فرمودند».(20)
درباره مسئله شرط بند ی در مسابقات در فقه اسلامی بحثی با عنوان (سبق و رمایه) مطرح شده است. می فر مایند: شرط بندی با پول در مسابقات اسب دوانی، تیراندازی و شمشیربازی جایز است. امام صادق(ع) فرمودند: «در هیچ مسابقه ای شرط بندی پولی جایز نیست، مگر در تیراندازی، شمشیربازی، پرتاب نیزه، شتردوانی و حتی مسابقه با فیل و کلیه حیوانات سم دار».(21)
در روایت نبوی آمده است: «فرشتگان الهی از برد و باخت و قمار و شرط بندی نفرت دارند و به مرتکبان آن لعنت می فرستند، جز در مسابقه تیراندازی و اسب سواری».(22) البته، بسیاری از ورزش ها که در اسلام به آنها اهمیت داده شده و یا شرط بندی در آنها جایز دانسته شده و یا از محدوده لهو، خارج محسوب شده اند، بدین جهت است که رزمی هستند و توان رزمی مسلمین را بالا می برد. از جمله این ورزش ها می توان از سوارکاری و تیراندازی و شنا نام برد.
3 شنا: از جمله ورزش هایی که به آن سفارش شده، ورزش شناست. پیامبر(ص) فرمود: «علموا اولادکم السباحه و الرمایه؛ به فرزندان تان شنا کردن و تیراندازی بیاموزید»(23) همچنین فرمود: «حق الولد علی والده... ان یعلمه السباحه؛ حق فرزند بر پدرش این است که به او شنا کردن بیاموزد»(24) شنا از جمله ورزش های نشاط آور و عاملی برای سلامتی جسم و روح است، پیامبر(ص) در روایتی فرمودند: «خیر لهو المومن السباحه؛ بهترین سرگرمی مومن شنا کردن است».(25)
4 کشتی: در منابع روایی از ائمه معصومین(ع) آمده که ورزش «کشتی» نیز همواره مورد تشویق ایشان بوده است. حضرت ابوطالب فرزندان خود و برادرزاده هایش را جمع می کرد و آنها را به کشتی گرفتن وامی داشت و دیده می شد که حضرت علی(ع) که کودکی بیش نبود با برادران و پسرعموهای خود کشتی می گرفت و بزرگ و کوچک شان را بر زمین می زد و هر بار پدرش می گفت: «ظهر علی؛ علی پیروز شد»، از این رو او را «ظهیر»، یعنی «همیشه پیروز» نامید».(26)
امام صادق(ع) فرمود: «شبی پیامبر(ص) به خانه فاطمه(س) وارد شد. امام حسن و امام حسین(ع) نیز (که در سنین کودکی بودند) به همراه ایشان بودند. آن حضرت خطاب به آن دو فرمود: بپاخیزید و با یکدیگر کشتی بگیرند. آنها نیز برخاسته و به کشتی گرفتن پرداختند، حضرت فاطمه(س) که برای انجام کاری از اتاق خارج شده بود، وارد شد و متوجه شد که پیامبر(ص)، امام حسن(ع) را تشویق کرده و می فر ماید: حسن! بپر، حسین را محکم بگیر و به زمین بزن. با تعجب عرض کرد: پدر جان! این بسیار عجیب است که شما حسن را تشویق می کنید تا حسین را شکست دهد! چگونه شما پسر بزرگ تر را تشویق می کنید تا پسر کوچک تر را شکست دهد؟! پیامبر(ص) در پاسخ فرمود: دخترم! آیا تو راضی نمی شوی من بگویم: «حسن! حسین را به زمین بزن» در حالی که دوستم (جبرئیل) این جا ایستاده و می گوید: «ای حسین! حسن را محکم گرفته و به زمین بزن»؟».(27)
5 شمشیربازی: شمشیر و شمشیربازی در اسلام مقام ویژه ای دارد. اگر شمشیرهای رزمندگان خداجویی چون امام علی(ع) و حمزه سیدالشهدا(ع) نبود، اسلام گسترش نمی یا فت. پیامبر گرامی اسلام(ص) جملات زیبایی در وصف شمشیر دارند.
آن حضرت بهشت و همه خوبی ها را در سایه شمشیر دانسته و می فرمایند: «الخیر کله فی السیف و تحت ظل السیف؛ همه خوبی ها در شمشیر و زیر سایه شمشیر است».(28) همچنین در روایتی دیگر می فر مایند: «ان ابواب الجنه تحت ظلال السیوف؛ بهشت زیر سایه شمشیرهاست».(29) البته، واژه «سیف» در این روایات، کنایه از جهاد است؛ زیرا بین شمشیربازی و بهشت رفتن هیچ سنخیتی وجود ندارد. یکی از مصادیق آمادگی برای جهاد، شمشیربازی است.
بی تردید بی نظیرترین شمشیرزن تاریخ اسلام، علی(ع) است. حضرت در نامه ای به معاویه، قدرت شمشیرزنی خویش را اینچنین به رخ می کشند: «فانا ابو حسن قاتل جدک و خالک و اخیک شدخا یوم بدر و ذلک السیف معی؛ من ابوالحسن هستم، کشنده جد تو (پدر مادرت هند جگرخوار که عتیه بن ربیعه باشد) و دایی تو (ولید بن عتبه) و برادرت (حنظله بن ابی سفیان)، که آنها را در جنگ بدر تباه ساختم و [اکنون هم] آن شمشیر با من است».(30)
6 پیاده روی: عالی ترین ورزش از نگاه اسلام پیاده روی است. سعی بین صفا و مروه خانه خدا، نماد و تمثیل آشکاری از پیاده روی به سوی حق است.
پیاده روی ورزشی است که نیاز به امکانات خاصی ندارد و حتی فرد می تواند در منزل خود هم آن را انجام بدهد. امروزه پیاده روی به عنوان بهترین ورزش برای درمان بیماری ها شمرده شده و این حقیقتی است که پیامبر(ص) نیز درباره آن فرموده است: «خیر ما تداویتم به المشی؛ بهترین چیزی که خود را با آن درمان می کنید، پیاده روی است».(31) گفته شده: پانزده دقیقه پیاده روی در عین اینکه ورزش سبکی است، باعث چالاکی و نشاط می شو د و همچنین انقباض ماهیچه ها را از بین می برد. امام صادق(ع) شادابی و خرمی را در چند چیز می داند و پیاده روی، اسب سواری و شنا کردن را جزو آنها برمی شمرد: «عن ابی عبدالله علیه السلام قال: النشره فی عشره اشیاء المشی والرکوب و الارتماس فی الماء...».(32)
هر ورزشی که توان رزمی مسلمانان را افزایش دهد، از نظر اسلام، محبوب و مطلوب است. کاراته، تکواندو، جودو، جوجیتسو، کوهنوردی، دفاع شخصی، دوومیدانی و آموزش های رزم تن به تن و سرنیزه نیز ورزش های رزمی محسوب شوند. امروزه ارتش های بزرگ و نیرومند دنیا به کماندوها و نیروهای ویژه عملیات های دشوار و خطرناک، این ورزش ها را آموزش می دهند.
