فرزندتان را وابسته نكنيد
گفت وگو با «مهرناز يكتا*»پيرامون اختلال اضطراب جدايي كودك
يكي از شايع‌ترين اختلالات در كودكان، اضطراب جدايي است كه سلامتي آنها را مورد تهديد قرار مي‌دهد. اضطراب جدايي، نشانه‌اي از آگاهي كودك از جدا شدن والد (مادر – پدر)، مراقب يا پرستار است كه كودك در هنگام جدايي احساس ناراحتي و ترس مي‌كند. اين نوع اضطراب از 18ماهگي تا سه‌سالگي امري طبيعي است كه بخشي از رشد طبيعي فرد محسوب مي‌شود اما اگر بنا به هر دليلي اين اضطراب ادامه داشته باشد و به صورت نگراني مفرط نسبت به والد يا فردي كه كودك به شدت به آن وابسته است به وجود آيد، از آن با نام اختلال اضطراب جدايي نام مي‌برند. آمارها حاكي از آن است كه چهار تا پنج‌‌درصد كودكان از اين اختلال رنج مي‌برند كه در صورت عدم پيگيري مي‌تواند تا بزرگسالي ادامه يابد. روانشناسان، خانواده‌هاي تك‌والدي، محيط پر از استرس، مشكلات خانوادگي و نقل مكان را از جمله علل شايع بروز اختلال اضطراب جدايي در كودكان مي‌دانند.
در رابطه با عوامل و نشانه‌هاي اختلال اضطراب جدايي كودكان، برخورد والدين با اين قضيه و نوع درمان آن با «مهرناز يكتا»، كارشناس ارشد روانشناسي باليني گفت‌وگو كرده‌ايم كه در زير مي‌خوانيد:
علل اصلي اختلال اضطراب جدايي در كودكان را در چه مي‌دانيد؟
علت‌هاي مختلفي را براي اين اختلال مي‌توان برشمرد. يكسري از علت‌ها، بيولوژيكي و ژنتيكي هستند كه به فعاليت دستگاه عصبي كودك مرتبط مي‌شود، علل ديگر را مي‌توان در خانواده‌ها جست‌وجو كرد مانند خانواده‌هاي تك‌والدي، خانواده‌هايي كه الگوهاي ارتباطي بسيار نزديك و درهم‌تنيده‌اي دارند و نسبت به هم شديدا وابسته‌اند، خانواده‌هايي كه محيط زندگيشان مملو از استرس است و والدين دايما در حال تنش هستند يا خانواده‌هايي كه يكي از افراد نزديك‌شان را مانند يكي از فرزندان يا پدربزرگ يا مادربزرگ را از دست داده‌اند. علل ديگر مربوط به ويژگي‌هاي شخصيتي كودك مي‌شود مثلا كودكان درونگرا يا خجالتي كه مستعد اين اختلال هستند.
با توجه به عللي كه برشمرديد، به نظر مي‌آيد كه نقش والدين و خانواده از ساير عوامل ديگر پررنگ‌تر است.
مي‌توان گفت كه رفتار والدين به مساله اضطراب جدايي بيشتر دامن مي‌زند، جدا از موارد برشمرده مربوط به خانواده، برخي از والدها باعث مي‌شوند كه كودك‌شان به آنها بسيار وابسته شود يا اينكه به آنها اجازه استقلال نمي‌دهند. بالطبع كودك وقتي بزرگ شود والدين بنا به هر دليلي حتي در مدت زمان كوتاهي مانند 30 دقيقه بخواهند از فرزندشان جدا شوند كودك دچار اضطراب مي‌شود. مي‌توان گفت در شكل‌گيري اين اختلال خانواده و رفتارش بسيار مهم است.
كودك از جدا شدن كداميك از والد (پدر –مادر) خود بيشتر رنج مي‌برد؟
به اين سوال دقيق نمي‌توان پاسخ داد چون براي هر كودكي ممكن است كه متفاوت باشد چراكه اين مساله به مراقب اصلي كودك باز مي‌گردد. ممكن است گاهي پدر مراقب اصلي كودك باشد و گاهي مادر يا حتي پرستار.
آيا جنسيت كودك در شدت و ضعف اين اضطراب نقش دارد؟
تحقيقات علمي نشان داده كه ميزان شيوع اضطراب چه به صورت طبيعي و چه اختلال در دختر و پسر يكي است.
چه هنگام اضطراب جدايي مشكل‌ساز مي‌شود و به صورت غيرطبيعي و اختلال خود را نشان مي‌دهد؟
زماني اضطراب جدايي مشكل ساز مي‌شود كه طولاني مدت شود. مثلا اضطراب جدايي در دوران پيش‌دبستان در حد نرمال يك نشانه دلبستگي ايمن و سالم است كه بايد به صورت طبيعي بعد از سه تا چهار دقيقه از بين برود اما اگر نشانه‌هاي اضطراب طولاني شود به‌طوري‌كه كودك تا اتمام ساعات مهد و مدرسه بي‌تابي كند و از خود نشانه‌هاي اضطراب جدايي را نشان دهد غيرطبيعي است كه در اين حالت مي‌گوييم كودك دچار اختلال شده است كه نيازمند درمان و مداخله است.
آيا اضطراب جدايي در كودكاني كه وارد مهد يا دبستان مي‌شوند، طبيعي است؟
اضطراب جدايي در دبستان يا مهد تا حدي طبيعي است مانند التماس كردن، گريه سر دادن و... . سير نرمال اين است كه هر روز اين علايم كمتر شود و كودك به محيط و افراد جديد اعتماد و عادت كند و از خود رغبت نشان دهد اما اگر با گذشت زمان اين علايم از بين نرود و ادامه داشته باشد شكل اختلال و غيرنرمال به خود مي‌گيرد. البته لازم است كه والدين به اين امر آگاهي داشته باشند كه ترس از رفتن به مدرسه هميشه به معناي اختلال اضطراب جدايي نيست بلكه ممكن است كودك از اختلال ترس يا افسردگي رنج ببرد و از آنجا كه خصوصيات و ويژگي‌هاي اين اختلال‌ها با يكديگر همپوشاني دارد براي تشخيص، والد بايد حتما به روانشناس مراجعه كند.
نشانه‌هاي كودكي كه از اين اختلال رنج مي‌برد چيست؟
نشانه‌ها به صورت جسماني يا كلامي هستند. نشانه‌هاي جسماني مانند سردرد، دل درد، حالت تهوع، استفراغ كه اصولا اين علايم در كودكان دبستاني بيشتر ديده مي‌شود يا نشانه‌هاي كلامي مانند فرياد زدن، اعتراض كردن، گريه سردادن، التماس كردن، چانه‌زدن با والد. در كودكان پيش دبستاني نيز ديدن كابوس با تم‌هاي جدايي نيز از علايم اين اختلال است.
مي‌توان گفت ترس كودكان از تنها خوابيدن به دليل اختلال اضطراب از جدايي است؟
بله. چراكه يكي از نشانه‌هاي كودكاني كه از اختلال اضطراب جدايي رنج مي‌برند ديدن كابوس‌هاي شبانه با تم‌هاي جدايي است و به همين دليل كودك از تنها خوابيدن واهمه دارد يا حتي وقتي كه كودك كنار والدش مي‌خوابد، مدام از خواب مي‌پرد تا حضور والدش را در كنار خود چك كند.
شما به والدين براي جلوگيري از اين اختلال در كودكانشان چه توصيه‌هايي مي‌كنيد؟
پدر و مادر بايد بدانند كه كودك هم نياز به امنيت و ايمني دارد و هم به استقلال و براي اين پيشگيري از اين اختلال بهتر است كه والد از
شش ماهگي به بعد به صورت مقطعي و در زمان‌هاي كوتاه‌مدت، كودكش را با يك مراقب ديگر تنها بگذارد تا كودك هم جدايي را تجربه كند و هم اعتماد به ديگران را. اين آموزشي است كه كودك بايد در پايان يك سالگي ببيند و بعد از آن كودك بايد از يك‌سالگي وارد بازي با همسالان شود و زماني كه پدر و مادر احساس كنند كه كودك‌شان دچار اضطراب جدايي شده فورا آنها را به مهد بفرستند.
چه سني را براي ورود اين دسته از كودكان به مهد مناسب مي‌دانيد؟
سه سالگي بهترين زمان ورود به مهد است كه كودك هم جدايي را تجربه مي‌كند و هم مي‌تواند با همسالان خود بازي كند.
آيا صحبت كردن پدر و مادر با كودك در هنگام جدايي در كاهش اضطراب نقش دارد؟
بله. والد به هنگام جدايي مثلا زماني كه كودك را مي‌خواهد به مهد ببرد، بايد روي موارد مثبت محيط جديد تاكيد كند و آنچه كه در اين زمينه بسيار مهم است رفتاري است كه والدين به هنگام جدايي از خود نشان مي‌دهند كه باعث اطمينان خاطر به كودك شود مانند اينكه وي را در آغوش بگيرد، نوازش كند يا اينكه در اوايل جدايي بهتر است والد بعد از آنكه فرزندش را ترك كرد، در گوشه‌اي بايستد و پنهاني نظاره‌گر رفتار كودك باشد كه اگر اضطراب فرزندش تشديد پيدا كرد و علايم جسماني از خود بروز داد، بازگردد چراكه اين حس به كودك القا مي‌شود كه مادر و پدر من برگشت‌پذيرند. اين موضوع در آينده به كودك كمك مي‌كند تا از شدت اضطرابش كم شود.
بسيار ديده شده كه والدين براي آنكه كودك بعد از جدايي قشقرق به پا نكند به وي باج مي‌دهند و با وعده وعيدهايي مثل خريدن اسباب بازي و غيره سعي مي‌كنند رفتار كودك‌شان را تصحيح كنند، از نظر شما آيا اين كارها صحيح است؟
باج دادن غلط است چراكه بچه به گونه‌اي تربيت مي‌شود كه در قبال رفتن به هرجا يا هنگام جدايي از محيط بيروني بايد پاداشي دريافت كند، والدين مي‌توانند به جاي باج دادن يا دادن جايزه و اسباب بازي به تشويق كودك بپردازند. تشويق كلامي بيشتر از جايزه خريدن روي كاهش اين اضطراب تاثيرگذار است.
بازي درماني مي‌تواند در درمان اختلال اضطراب جدايي نقش ياري‌كننده داشته باشد؟
روان‌درماني كودك شامل يكسري از آيتم‌ها مانند بازي درماني، هنر درماني و موسيقي درماني است كه مشاور از طريق اين موارد به عللي كه منجر به اين اختلال شده است پي مي‌برد. كودك در بازي‌هاي خود خشم و اضطرابش را نشان مي‌دهد و مشاور به شدت از اضطراب و هيجاناتش آگاه مي‌شود و آسان‌تر به درمان كودك مي‌پردازد حتي اگر لازم باشد در بازي درماني، والد هم وارد بازي شود. در هنردرماني نيز مشاور و روانشناس به وسيله نقاشي، خطوط به‌كار رفته شده و رنگ‌هاي استفاده شده مي‌تواند به هيجانات كودك بدون هيچ‌گونه سانسور و مداخله‌اي پي ببرد و با آگاهي از آنچه كه در درون كودك مي‌گذرد، به وي كمك مي‌كند تا زودتر اين اختلال درمان شود. شرق/ شماره 1550
يكي از شايع‌ترين اختلالات در كودكان، اضطراب جدايي است كه سلامتي آنها را مورد تهديد قرار مي‌دهد. اضطراب جدايي، نشانه‌اي از آگاهي كودك از جدا شدن والد (مادر – پدر)، مراقب يا پرستار است كه كودك در هنگام جدايي احساس ناراحتي و ترس مي‌كند. اين نوع اضطراب از 18ماهگي تا سه‌سالگي امري طبيعي است كه بخشي از رشد طبيعي فرد محسوب مي‌شود اما اگر بنا به هر دليلي اين اضطراب ادامه داشته باشد و به صورت نگراني مفرط نسبت به والد يا فردي كه كودك به شدت به آن وابسته است به وجود آيد، از آن با نام اختلال اضطراب جدايي نام مي‌برند. آمارها حاكي از آن است كه چهار تا پنج‌‌درصد كودكان از اين اختلال رنج مي‌برند كه در صورت عدم پيگيري مي‌تواند تا بزرگسالي ادامه يابد. روانشناسان، خانواده‌هاي تك‌والدي، محيط پر از استرس، مشكلات خانوادگي و نقل مكان را از جمله علل شايع بروز اختلال اضطراب جدايي در كودكان مي‌دانند.
در رابطه با عوامل و نشانه‌هاي اختلال اضطراب جدايي كودكان، برخورد والدين با اين قضيه و نوع درمان آن با «مهرناز يكتا»، كارشناس ارشد روانشناسي باليني گفت‌وگو كرده‌ايم كه در زير مي‌خوانيد:
علل اصلي اختلال اضطراب جدايي در كودكان را در چه مي‌دانيد؟
علت‌هاي مختلفي را براي اين اختلال مي‌توان برشمرد. يكسري از علت‌ها، بيولوژيكي و ژنتيكي هستند كه به فعاليت دستگاه عصبي كودك مرتبط مي‌شود، علل ديگر را مي‌توان در خانواده‌ها جست‌وجو كرد مانند خانواده‌هاي تك‌والدي، خانواده‌هايي كه الگوهاي ارتباطي بسيار نزديك و درهم‌تنيده‌اي دارند و نسبت به هم شديدا وابسته‌اند، خانواده‌هايي كه محيط زندگيشان مملو از استرس است و والدين دايما در حال تنش هستند يا خانواده‌هايي كه يكي از افراد نزديك‌شان را مانند يكي از فرزندان يا پدربزرگ يا مادربزرگ را از دست داده‌اند. علل ديگر مربوط به ويژگي‌هاي شخصيتي كودك مي‌شود مثلا كودكان درونگرا يا خجالتي كه مستعد اين اختلال هستند.
با توجه به عللي كه برشمرديد، به نظر مي‌آيد كه نقش والدين و خانواده از ساير عوامل ديگر پررنگ‌تر است.
مي‌توان گفت كه رفتار والدين به مساله اضطراب جدايي بيشتر دامن مي‌زند، جدا از موارد برشمرده مربوط به خانواده، برخي از والدها باعث مي‌شوند كه كودك‌شان به آنها بسيار وابسته شود يا اينكه به آنها اجازه استقلال نمي‌دهند. بالطبع كودك وقتي بزرگ شود والدين بنا به هر دليلي حتي در مدت زمان كوتاهي مانند 30 دقيقه بخواهند از فرزندشان جدا شوند كودك دچار اضطراب مي‌شود. مي‌توان گفت در شكل‌گيري اين اختلال خانواده و رفتارش بسيار مهم است.
كودك از جدا شدن كداميك از والد (پدر –مادر) خود بيشتر رنج مي‌برد؟
به اين سوال دقيق نمي‌توان پاسخ داد چون براي هر كودكي ممكن است كه متفاوت باشد چراكه اين مساله به مراقب اصلي كودك باز مي‌گردد. ممكن است گاهي پدر مراقب اصلي كودك باشد و گاهي مادر يا حتي پرستار.
آيا جنسيت كودك در شدت و ضعف اين اضطراب نقش دارد؟
تحقيقات علمي نشان داده كه ميزان شيوع اضطراب چه به صورت طبيعي و چه اختلال در دختر و پسر يكي است.
چه هنگام اضطراب جدايي مشكل‌ساز مي‌شود و به صورت غيرطبيعي و اختلال خود را نشان مي‌دهد؟
زماني اضطراب جدايي مشكل ساز مي‌شود كه طولاني مدت شود. مثلا اضطراب جدايي در دوران پيش‌دبستان در حد نرمال يك نشانه دلبستگي ايمن و سالم است كه بايد به صورت طبيعي بعد از سه تا چهار دقيقه از بين برود اما اگر نشانه‌هاي اضطراب طولاني شود به‌طوري‌كه كودك تا اتمام ساعات مهد و مدرسه بي‌تابي كند و از خود نشانه‌هاي اضطراب جدايي را نشان دهد غيرطبيعي است كه در اين حالت مي‌گوييم كودك دچار اختلال شده است كه نيازمند درمان و مداخله است.
آيا اضطراب جدايي در كودكاني كه وارد مهد يا دبستان مي‌شوند، طبيعي است؟
اضطراب جدايي در دبستان يا مهد تا حدي طبيعي است مانند التماس كردن، گريه سر دادن و... . سير نرمال اين است كه هر روز اين علايم كمتر شود و كودك به محيط و افراد جديد اعتماد و عادت كند و از خود رغبت نشان دهد اما اگر با گذشت زمان اين علايم از بين نرود و ادامه داشته باشد شكل اختلال و غيرنرمال به خود مي‌گيرد. البته لازم است كه والدين به اين امر آگاهي داشته باشند كه ترس از رفتن به مدرسه هميشه به معناي اختلال اضطراب جدايي نيست بلكه ممكن است كودك از اختلال ترس يا افسردگي رنج ببرد و از آنجا كه خصوصيات و ويژگي‌هاي اين اختلال‌ها با يكديگر همپوشاني دارد براي تشخيص، والد بايد حتما به روانشناس مراجعه كند.
نشانه‌هاي كودكي كه از اين اختلال رنج مي‌برد چيست؟
نشانه‌ها به صورت جسماني يا كلامي هستند. نشانه‌هاي جسماني مانند سردرد، دل درد، حالت تهوع، استفراغ كه اصولا اين علايم در كودكان دبستاني بيشتر ديده مي‌شود يا نشانه‌هاي كلامي مانند فرياد زدن، اعتراض كردن، گريه سردادن، التماس كردن، چانه‌زدن با والد. در كودكان پيش دبستاني نيز ديدن كابوس با تم‌هاي جدايي نيز از علايم اين اختلال است.
مي‌توان گفت ترس كودكان از تنها خوابيدن به دليل اختلال اضطراب از جدايي است؟
بله. چراكه يكي از نشانه‌هاي كودكاني كه از اختلال اضطراب جدايي رنج مي‌برند ديدن كابوس‌هاي شبانه با تم‌هاي جدايي است و به همين دليل كودك از تنها خوابيدن واهمه دارد يا حتي وقتي كه كودك كنار والدش مي‌خوابد، مدام از خواب مي‌پرد تا حضور والدش را در كنار خود چك كند.
شما به والدين براي جلوگيري از اين اختلال در كودكانشان چه توصيه‌هايي مي‌كنيد؟
پدر و مادر بايد بدانند كه كودك هم نياز به امنيت و ايمني دارد و هم به استقلال و براي اين پيشگيري از اين اختلال بهتر است كه والد از
شش ماهگي به بعد به صورت مقطعي و در زمان‌هاي كوتاه‌مدت، كودكش را با يك مراقب ديگر تنها بگذارد تا كودك هم جدايي را تجربه كند و هم اعتماد به ديگران را. اين آموزشي است كه كودك بايد در پايان يك سالگي ببيند و بعد از آن كودك بايد از يك‌سالگي وارد بازي با همسالان شود و زماني كه پدر و مادر احساس كنند كه كودك‌شان دچار اضطراب جدايي شده فورا آنها را به مهد بفرستند.
چه سني را براي ورود اين دسته از كودكان به مهد مناسب مي‌دانيد؟
سه سالگي بهترين زمان ورود به مهد است كه كودك هم جدايي را تجربه مي‌كند و هم مي‌تواند با همسالان خود بازي كند.
آيا صحبت كردن پدر و مادر با كودك در هنگام جدايي در كاهش اضطراب نقش دارد؟
بله. والد به هنگام جدايي مثلا زماني كه كودك را مي‌خواهد به مهد ببرد، بايد روي موارد مثبت محيط جديد تاكيد كند و آنچه كه در اين زمينه بسيار مهم است رفتاري است كه والدين به هنگام جدايي از خود نشان مي‌دهند كه باعث اطمينان خاطر به كودك شود مانند اينكه وي را در آغوش بگيرد، نوازش كند يا اينكه در اوايل جدايي بهتر است والد بعد از آنكه فرزندش را ترك كرد، در گوشه‌اي بايستد و پنهاني نظاره‌گر رفتار كودك باشد كه اگر اضطراب فرزندش تشديد پيدا كرد و علايم جسماني از خود بروز داد، بازگردد چراكه اين حس به كودك القا مي‌شود كه مادر و پدر من برگشت‌پذيرند. اين موضوع در آينده به كودك كمك مي‌كند تا از شدت اضطرابش كم شود.
بسيار ديده شده كه والدين براي آنكه كودك بعد از جدايي قشقرق به پا نكند به وي باج مي‌دهند و با وعده وعيدهايي مثل خريدن اسباب بازي و غيره سعي مي‌كنند رفتار كودك‌شان را تصحيح كنند، از نظر شما آيا اين كارها صحيح است؟
باج دادن غلط است چراكه بچه به گونه‌اي تربيت مي‌شود كه در قبال رفتن به هرجا يا هنگام جدايي از محيط بيروني بايد پاداشي دريافت كند، والدين مي‌توانند به جاي باج دادن يا دادن جايزه و اسباب بازي به تشويق كودك بپردازند. تشويق كلامي بيشتر از جايزه خريدن روي كاهش اين اضطراب تاثيرگذار است.
بازي درماني مي‌تواند در درمان اختلال اضطراب جدايي نقش ياري‌كننده داشته باشد؟
روان‌درماني كودك شامل يكسري از آيتم‌ها مانند بازي درماني، هنر درماني و موسيقي درماني است كه مشاور از طريق اين موارد به عللي كه منجر به اين اختلال شده است پي مي‌برد. كودك در بازي‌هاي خود خشم و اضطرابش را نشان مي‌دهد و مشاور به شدت از اضطراب و هيجاناتش آگاه مي‌شود و آسان‌تر به درمان كودك مي‌پردازد حتي اگر لازم باشد در بازي درماني، والد هم وارد بازي شود. در هنردرماني نيز مشاور و روانشناس به وسيله نقاشي، خطوط به‌كار رفته شده و رنگ‌هاي استفاده شده مي‌تواند به هيجانات كودك بدون هيچ‌گونه سانسور و مداخله‌اي پي ببرد و با آگاهي از آنچه كه در درون كودك مي‌گذرد، به وي كمك مي‌كند تا زودتر اين اختلال درمان شود. شرق/ شماره 1550
