مُد کمپین راه انداختن در شبکه های اجتماعی!

«ریحانه را اعدام نکنید»، «سربازان ایرانی را آزاد کنید»، «از کودکان کار حمایت کنیم» و ... اینها نمونه هایی است از چندین مورد از کمپین ها و فعالیت های مجازی که در قالب صفحات و گروه ها در شبکه های اجتماعی اینترنتی همزمان با رویدادهای اجتماعی دنیای واقعی شکل می گیرند و عضویت می پذیرند.

این پایگاه ها از اعضا می خواهند تا متناسب با رویداد مهمی، کاور فتوی خود را به تصاویر معین و یکسانی تغییر دهند، تا شمار مشخصی امضای اینترنتی جمع آوری کنند، در سایت های خاصی رأی دهند و کامنت بگذارند و به این ترتیب گسترش یابند. البته که فعالیت شماری از آنها در گذر زمان متوقف می شود.

اینگونه اقدامات کاربران شبکه های اینترنتی همیشه با رویکردهای گوناگونی مواجه شده است. عده ای پیدایش و رشد این قبیل کمپین های مجازی را در راه آگاهی بخشی به عموم شهروندان و همچنین دسترسی آنها به جریان آزاد اطلاعات بسیار مفید می دانند و اما در مقابل گروهی این شیوه عمل را فراتر از بازی کلیک و لایک نمی پندارند و بازی کردن در این عرصه را بی نتیجه تلقی می کنند.

Slacktivism واژه ای است که چند وقتی است در بین این افراد دهان به دهان می چرخد. عبارتی که از ترکیب دو کلمه Slacker (به معنی سست کننده) و activity (به معنی فعالیت) ایجاد شده است و به مبارزه از زیر لحاف تعبیر می شود و این دسته در توصیف فعالیت های مجازی به کار می برند و معتقدند کاربران با لایک کردن صفحه ای دچار احساس رضایت کاذبی شده و می پندارند در عرصه های اجتماعی حضوری فعال دارند، حال آنکه این شعف در واقع توهمی از تاثیرگذاری در فضای اجتماعی است. میزان اثربخشی پویش هایی از این دست را در گفتگویی با دکتر نیره توکلی، جامعه شناس، بررسی کردیم.

باید از اینجا شروع کنیم که هر وسیله ارتباطی همواره موافقان و مخالفانی داشته است اما عصر ما، عصر فناوری اطلاعات است و این شبکه ها نیز در زمره رسانه های ارتباطی اند. در این نوع رسانه، ارتباطی در کار است که ویژگی مهم و در واقع مزیت اصلی آن، این است که کاربران یا مخاطبان آنها سوژه های منفعل نیستند. یعنی در مقایسه با سایر رسانه ها نظیر رادیو، تلویزیون و روزنامه که مخاطب ممکن است شناخت کافی از گردانندگان نداشته باشد، یا حتی در مواردی نگاه بدبینانه ای نسبت به آنها پیدا کرده باشد، مخاطب یا گیرنده پیام امکان و فرصت اظهارنظر و واکنش و در نتیجه، تاثیرگذاری دارد.

وانگهی در اینجا پیام دهنده را که معمولا در دایره دوستانش است، می شناسد و با دیدگاه ها و سوابق او آشناست. بنابراین مهمترین رسانه برای ایجاد کمپین ها، همین شبکه های مجازی اند و می توانند مخاطبان بیشتری را جذب کنند زیرا نظر هر مخاطب هم در مخاطبان دیگر تاثیر می گذارد چرا که مطرح شدن موضوعی در این رسانه ها و واکنش های کنش گران به آنها و در ادامه بحث ها و استدلال هایی که میان افراد شکل می گیرد، نقاط مبهم اظهارنظرها برطرف می شود و در نهایت اقناع مخاطبان صورت می گیرد.
در نتیجه نهادها و گروه های مخاطب فرصت بیشتری برای ارزیابی میزان استحکام یا سستی استدلال های منتقدان یا مخالفان دارند. بنابراین شبکه های اجتماعی رسانه های یکسویه نیستند. درست است که بسیاری از شبکه های رادیویی و تلویزیونی نیز می کوشند به گونه ای محاوره ای با شنوندگان و بینندگانشان تعامل کنند.

در هر حال، تمام بنگاه های بزرگ خبرپراکنی هم سیاست های تعریف شده ای دارند که محدودیت هایشان را آشکار می کنند. از این زاویه نیز مشخص است که اثربخشی شبکه های اجتماعی در مقایسه با هر رسانه ای قوی تر است. این موضوع در همین چند سال گذشته و در شکل گیری و سرعت بخشی به رشد و گسترش بسیاری از جنبش های اجتماعی - سیاسی همچون انقلاب های عربی به وضوح نمایان است.

برخی می گویند این فعالیت های اینترنتی چیزی جز سرگرمی نیست، پاسخ شما چیست؟

- اینکه تکنولوژی ارتباطی می تواند سرگرمی آفرین باشد قابل انکار نیست اما عده کثیری همین فناوری را در مسیر نیازهای شغلی، حتی علایق پژوهشی و همچنین دیدگاه های اجتماعی - سیاسی به کار می گیرند. البته شماری هم از این وسایل برای سرگرمی استفاده می کنند که حتی سرگرمی نیز به خودی خود چیز بدی نیست و برای بازتولید نیرو برای کار جدی لازم است اما بررسی آن بحث مفصل دیگری می طلبد اما اگر به گذشته ها نیز بنگریم، همواره مخالفان، این قسم توجیهات را داشته اند. مثلا اگر سواد را هم نوعی فناوری بدانیم، عده ای در گذشته می گفتند دخترها نباید درس بخوانند چون ممکن است نامه عاشقانه رد و بدل کنند اما امروز اینگونه استدلال ها خنده آور به نظر می رسد. از طرفی برخی هم با نظریه توهم توطئه به مسئله می نگرند؛ با این استدلال که در پس همه فعالیت ها و حرکات اجتماعی قدرت قاهری نهفته است. مثلا عده ای در آمریکا یا روسیه یا در داخل کشور نشسته اند و همه امور را در دست دارند و بقیه مردم کنش گرانی منفعل و بازیچه اند. در این دیدگاه ها پویایی افراد در داخل اجتماع ندیده گرفته می شود و مردم عروسک خیمه شب بازی به شمار می آیند؛ در حالی که این پویش ها در پیگیری مطالبات بسیار موثر است و تمرکز قدرت را نفی می کنند و به قول میشل فوکو قدرت اطلاعاتی را مانندمویرگ هایی در سراسر جامعه پخش می کنند.

بعضی می گویند این اقدامات در فضای مجازی باقی می ماند و راهی به دنیای واقع نمی یابد.

- اینجا باید به تعریف حرف و عمل و رابطه این دو برگردیم. از نظر من حرف همان عمل است. به اعتقاد بعضی، بسیاری از خطیبان و استادان را در طول تاریخ نباید جدی گرفت چون از همان ابتدا شمشیر و بیل به دست نگرفته اند و تنها حرف زده اند اما من می گویم حرف نیز نوعی عمل است. هنگامی که سخنی جریان می یابد، آگاهی تولید می شود، یا اگر بوده عمق پیدا می کند. مثلا اخیرا در شبکه های اجتماعی بحث انصراف از گرفتن یارانه مطرح شد و همین، انصراف میلیون ها نفر را از گرفتن یارانه دربر داشت. یعنی گروه هایی از میان خود مردم بحث کردند سیاست پرداخت یارانه عوام فریبانه بوده است و اگر این بودجه در بیمه های اجتماعی هزینه شود و به واقع دولت رفاه اجتماعی شکل بگیرد، بسیار مفیدتر خواهد بود. اینجا واکنش افراد و همان لایک کردن در میزان آگاهی موثر خواهد بود. یا مثال های دیگری از این دست مثلا در مورد حفظ محیط زیست یا موارد دیگر، همگی در شکل گیری و بالا بردن آگاهی از ویژگی های شهروند جامعه مدنی به مراتب تاثیرگذار تر خواهد بود تا شاید مثلا برگزاری تظاهرات خیابانی. از طرفی سخن موجب دلگرمی است.

این اقدامات مجازی را در مقایسه با اعمال گاه خودسرانه چطور ارزیابی می کنید؟

- همانطور که گفته شد، این شبکه ها مبتنی بر استدلال، توجیه، مقالات و مستندات است و همین مسلما جلو اقدامات خودسرانه و بدون پشتوانه منطقی را می گیرد یا تاثیر آنها را بیش از پیش کمرنگتر می کند. این رسانه ها در شکل گیری جامعه چندصدایی و تکثرگرا بسیار موثر است. در این صورت زمانی هم که اعمال خودسرانه ای صورت بگیرد، افراد با مطرح کردن آن در شبکه های مجازی و بحث و تبادل نظر، آن را زیر سوال می برند و پاسخی مستدل به آن می دهند.