محمدجواد ذکاوتی
روان شناسی استهزاء در قرآن
تمسخر یکی از زشت ترین رفتارهای اجتماعی است
استهزاء به سبب آثار مخرب روانی شخصی و اجتماعی از گناهان کبیره است یکی از رفتارهای نابهنجار اجتماعی، استهزاء و تمسخر دیگران است که با قصد تحقیر و تسخیر همراه است؛ هر چند که متکبران خودپسند مستکبر بیشتر چنین رفتار نابهنجاری را در پیش می گیرند، اما اختصاص به این رده اجتماعی ندارد و گاه مردم عادی نیز این گونه عمل می کنند.
ممکن است که این رفتار نابهنجار موردی و مصداقی باشد و به عنوان یک رویه برخاسته از یک روحیه تحقیر تکبرآمیز نباشد، اما اگر به عنوان یک رویه براساس ملکات و رذایل اخلاقی باشد، باید آن را بر اساس روان شناختی مورد تحلیل قرار داد؛ زیرا از نظر قرآن، رفتارها و اعمال برخاسته از نیات خوب و بد افراد تابع شاکله ای است که از ملکات خوب و بد در نفس انسانی شکل گرفته است. در حقیقت، در اعمالی که رویه شخص باشد، این نیات تابع شاکله ملکات است که نقش اساسی دارد. بنابراین، در فهم حقیقت رفتارها و اعمال از جمله رفتارهای نابهنجار همانند تمسخر باید به روان شناسی شخصیت یعنی ملکات و مقوماتی که روحیه شخص را شکل می بخشد و نیات از آن سرچشمه می گیرد و رویه ها از آن تولید می شود، توجه ویژه ای مبذول شود.
به سخن دیگر، استهزاء موجب می شود تا فرد تحقیر شده، حالت دفاعی خویش را از دست بدهد و بی دفاع شود تا جایی که از درون به سطحی از سقوط می رسد که گرفتار خود تحقیری و خودکم بینی می شود. این گونه است که ظرفیتی برای استثمار فراهم می آید؛ زیرا تخریب شخصیت شخص با تمسخر چنان سنگین است که نمی تواند به سادگی از زیر ضربات سهمگین آن خود را رها سازد و جان تازه ای به خود دهد؛ چون از درون فروپاشیده است و امکان صبر و استقامت و دفاع نفسانی از خویش را نمی یابد یا چنین توهم و احساسی به او دست می دهد.
پس فلسفه استهزاء چیزی جز نابودی شخصیت شخص و گرفتن توان دفاع نفسانی از او نیست؛ زیرا وقتی این گونه شود دیگر می توان او را به تسخیر در آورد و هر گونه خواست با او عمل کرد.
متکبران برتری جوی دارای روحیه تکبر ، رویه استکبار و استبداد دارند و شیوه تمسخر را در پیش می گیرند تا به زعم خود دیگران از جمله پیامبران و مومنان را خلع سلاح کنند. فرعون به طور مثال با همین روحیه و رویه به تحقیر حضرت موسی(ع) می پرداخت و او را درخصوص امدادهای الهی تمسخر می کرد.(زخرف، آیات 46 و 47)
کافران که خود را در عقلانیت دنیوی سرآمد می دانند و به داشته های مادی خویش می نگرند، در برابر حق و اهل حق این گونه عمل می کنند. آنان همواره با استهزاء و تمسخر می خواهند تا مومنان را خوار کرده و آنان را از دعوت به حق و حرکت در صراط مستقیم ایمان بازدارند. آنان برای دستیابی به اهداف خود همه چیز را به سخریه می گیرند و عقاید و اعمال مومنان را تمسخر می کنند. آنان اصول اعتقادی از جمله ایمان به معاد و رستاخیز و اعمال عبادی از جمله نماز را به تمسخر می گیرند و وعده های عذاب پیامبران را ابزاری برای استهزاء قرار می دهند.(انعام، آیه 5؛ اسراء، آیه 51؛ مائده، آیات 57 و 58؛ هود، آیات 7 و 8)
البته برخی از اهل کتاب از یهود و مسیحی نیز با تمسخر مومنان تلاش می کنند تا آنان را از صبر و استقامت در ایمان باز دارند و خلع سلاح کنند. آنان نماز مومنان را به تمسخر می گیرند و مراسم عبادی ایشان را استهزاء می کنند و بانگ اذانشان را بازیجه تحقیر قرار می دهند.(مائده، آیات 57 تا 59)
بر اساس تعالیم قرآن، خود برتربینی(حجرات، آیه 11)، نابخردی و عدم تعقل در حقایق اقوال و عقاید و اعمال(مائده، آیات 57 و 58)، جهالت علمی در کنار جهالت عقلی(بقره، آیه 67)، نفاق و نشست با شیاطین جنی و انسی(بقره، آیه 14)، بیماردلی و ناتوانی قلبی در درک و فهم حقایق(توبه، آیات 64 و 65)، ارتکاب گناه و از میان رفتن حرمت ها و حریم ها(حجر، آیات 11 و 12؛ روم، آیه 10) از مهم ترین عواملی است که شخص را گرفتار رفتار زشت و نابهنجار تمسخر می کند؛ زیرا چنین اموری ملکات شخصیت شخص را تحت تاثیر قرار می دهد و او را از حرکت در مسیر فطرت و هدایت الهی باز می دارد و در مسیر سقوط قرار می دهد تا جایی که تخریب شخصیت دیگران برایش امری مذموم شمرده نمی شود، بلکه آن را ابزاری برای تحقیر و تسخیر و حذف شخصیتی دیگران قرار می دهد.
روش هایی که تمسخرکنندگان در پیش می گیرند محدود به شیوه ای خاص نیست، بلکه با توجه به شرایط و موقعیت هر چیزی که می تواند موجب تخریب شخصیت مقابل شود، به کار گرفته می شود. بنابراین، از اشارات چشمی گرفته (مطففین، آیات 29 و 30) تا حرکات سر و دست(اسراء، آیه 51)، تا سوت و کف زدن(ابراهیم، آیه 9) تا اتهام زنی با کلمات و دروغگو شمردن(انعام، آیات 4 و 5) و نیز استفاده از القاب زشت (حجرات، آیه 11) و عیب جویی(همان؛ توبه، آیه 79) و بهره گیری از کنایات تمسخرآمیز(نساء، آیه 46؛ هود، آیه 38) از روش هایی است که برای تمسخر به کار گرفته می شود.
باید توجه داشت کوتاهی کردن نسبت به دین و مومنان موجب می شود تا شخص در قیامت گرفتار حسرت شود و در اندوهی شدید فرو رود که از آن خارج نخواهد شد.(زمر، آیه 56)
از نظر قرآن اگر تمسخرکنندگان قصد دارند تا ضربات روحی و روانی به دیگران وارد سازند و موجب اندوه حتی پیامبر(ص) با تمسخر خویش شوند(حجر، آیات 95 و 97)، اما خودشان نیز آسیب های جدی خواهند دید؛ زیرا اصولا اذیت و آزار دیگران پیش از آنکه به دیگران زیان برساند به خود شخص موذی زیان می رساند.
پس اگر امروز با تمسخر دیگران می خندید، روزی دیگر می رسد که همان تمسخرشدگان به شما می خندند(مطففین، آیه 34)؛ زیرا از همان دست که دادید گرفتید و به تعبیر قرآنی«اگر نیکی کردید به خودتان کردید و اگر بدی و زشتی کردید به خودتان کردید.» (اسراء، آیه 7) کسانی که تمسخر دیگران به ویژه پیامبران و مومنان را در پیش گرفته و آن را رویه زندگی خود کرده اند باید بدانند که جزای آن چیزی جز دوزخ نخواهد بود.
(ذاریات، آیات 12 تا 14؛ کهف، آیات 105 و 106؛ نساء، آیه 140) البته خدا در قرآن از مومنان می خواهد تا با در پیش گرفتن روش هایی، با تمسخرکنندگان مبارزه کنند که این مبارزه شامل بی اعتنایی(انعام، آیه 70؛ حجر، آیات 94 و 95)، صبر (ص، آیات 16 و 17؛ مومنون، آیات 110 و 111)، ترک دوستی و عدم پذیرش ولایت و سرپرستی آنان(مائده، آیه 57)، ترک همنشینی و معاشرت با آنان(نساء، آیه 140؛ انعام، آیه 68) و حتی مقابله به مثل (هود، آیه 38) می شود؛ زیرا این گونه هم هشداری به آنان داده می شود و هم به این حقیقت می رسند که ممکن است با آنان در چارچوب عدالت مثلی تقابلی مقابله به مثل شود.
ممکن است که این رفتار نابهنجار موردی و مصداقی باشد و به عنوان یک رویه برخاسته از یک روحیه تحقیر تکبرآمیز نباشد، اما اگر به عنوان یک رویه براساس ملکات و رذایل اخلاقی باشد، باید آن را بر اساس روان شناختی مورد تحلیل قرار داد؛ زیرا از نظر قرآن، رفتارها و اعمال برخاسته از نیات خوب و بد افراد تابع شاکله ای است که از ملکات خوب و بد در نفس انسانی شکل گرفته است. در حقیقت، در اعمالی که رویه شخص باشد، این نیات تابع شاکله ملکات است که نقش اساسی دارد. بنابراین، در فهم حقیقت رفتارها و اعمال از جمله رفتارهای نابهنجار همانند تمسخر باید به روان شناسی شخصیت یعنی ملکات و مقوماتی که روحیه شخص را شکل می بخشد و نیات از آن سرچشمه می گیرد و رویه ها از آن تولید می شود، توجه ویژه ای مبذول شود.
فلسفه استهزاء و اهداف نفسانی آن
تمسخر یکی از زشت ترین رفتارهای اجتماعی است که به قصد تحقیر انجام می شود و ممکن است نوعی تسخیر نیز به دنبال داشته باشد؛ زیرا شخصی که تحقیر می شود در یک فرآیندی، توانایی ذاتی خوداتکایی و اعتماد به نفس را از دست می دهد و ناخواسته تحت تسخیر دیگران قرار می گیرد و با نوعی بی عدالتی به استخدام طبقات استثمارگر در می آید که در بسیاری موارد کسانی جز اشراف متکبر و مستکبر و ظالمان قارون صفت یا فرعون صفت نیستند؛ در حقیقت، تحقیری که با تمسخر ایجاد می شود، بستری برای تسخیر و استثمار و بهره کشی در ابعاد و ساحات گوناگون می شود.به سخن دیگر، استهزاء موجب می شود تا فرد تحقیر شده، حالت دفاعی خویش را از دست بدهد و بی دفاع شود تا جایی که از درون به سطحی از سقوط می رسد که گرفتار خود تحقیری و خودکم بینی می شود. این گونه است که ظرفیتی برای استثمار فراهم می آید؛ زیرا تخریب شخصیت شخص با تمسخر چنان سنگین است که نمی تواند به سادگی از زیر ضربات سهمگین آن خود را رها سازد و جان تازه ای به خود دهد؛ چون از درون فروپاشیده است و امکان صبر و استقامت و دفاع نفسانی از خویش را نمی یابد یا چنین توهم و احساسی به او دست می دهد.
پس فلسفه استهزاء چیزی جز نابودی شخصیت شخص و گرفتن توان دفاع نفسانی از او نیست؛ زیرا وقتی این گونه شود دیگر می توان او را به تسخیر در آورد و هر گونه خواست با او عمل کرد.
بسترها و ریشه ها و روش های استهزاء
کسانی که دنبال چنین اهداف و فلسفه ای، یعنی تحقیر و تسخیر دیگران هستند خود را برتر از دیگر افراد جامعه و جزو طبقه ممتاز می دانند. از نظر قرآن، اشراف که خود را از طبقه ممتاز می دانند، به قصد از میان بردن دفاع نفسانی، این رویه را حتی نسبت به پیامبران دعوتگر به حق داشتند و با استهزای آنان درصدد بودند تا آنان را خلع سلاح کرده و در موقعیتی قرار دهند که دست از بیان و دفاع از حق بردارند.(انعام، آیات 52 و 53)متکبران برتری جوی دارای روحیه تکبر ، رویه استکبار و استبداد دارند و شیوه تمسخر را در پیش می گیرند تا به زعم خود دیگران از جمله پیامبران و مومنان را خلع سلاح کنند. فرعون به طور مثال با همین روحیه و رویه به تحقیر حضرت موسی(ع) می پرداخت و او را درخصوص امدادهای الهی تمسخر می کرد.(زخرف، آیات 46 و 47)
کافران که خود را در عقلانیت دنیوی سرآمد می دانند و به داشته های مادی خویش می نگرند، در برابر حق و اهل حق این گونه عمل می کنند. آنان همواره با استهزاء و تمسخر می خواهند تا مومنان را خوار کرده و آنان را از دعوت به حق و حرکت در صراط مستقیم ایمان بازدارند. آنان برای دستیابی به اهداف خود همه چیز را به سخریه می گیرند و عقاید و اعمال مومنان را تمسخر می کنند. آنان اصول اعتقادی از جمله ایمان به معاد و رستاخیز و اعمال عبادی از جمله نماز را به تمسخر می گیرند و وعده های عذاب پیامبران را ابزاری برای استهزاء قرار می دهند.(انعام، آیه 5؛ اسراء، آیه 51؛ مائده، آیات 57 و 58؛ هود، آیات 7 و 8)
البته برخی از اهل کتاب از یهود و مسیحی نیز با تمسخر مومنان تلاش می کنند تا آنان را از صبر و استقامت در ایمان باز دارند و خلع سلاح کنند. آنان نماز مومنان را به تمسخر می گیرند و مراسم عبادی ایشان را استهزاء می کنند و بانگ اذانشان را بازیجه تحقیر قرار می دهند.(مائده، آیات 57 تا 59)
بر اساس تعالیم قرآن، خود برتربینی(حجرات، آیه 11)، نابخردی و عدم تعقل در حقایق اقوال و عقاید و اعمال(مائده، آیات 57 و 58)، جهالت علمی در کنار جهالت عقلی(بقره، آیه 67)، نفاق و نشست با شیاطین جنی و انسی(بقره، آیه 14)، بیماردلی و ناتوانی قلبی در درک و فهم حقایق(توبه، آیات 64 و 65)، ارتکاب گناه و از میان رفتن حرمت ها و حریم ها(حجر، آیات 11 و 12؛ روم، آیه 10) از مهم ترین عواملی است که شخص را گرفتار رفتار زشت و نابهنجار تمسخر می کند؛ زیرا چنین اموری ملکات شخصیت شخص را تحت تاثیر قرار می دهد و او را از حرکت در مسیر فطرت و هدایت الهی باز می دارد و در مسیر سقوط قرار می دهد تا جایی که تخریب شخصیت دیگران برایش امری مذموم شمرده نمی شود، بلکه آن را ابزاری برای تحقیر و تسخیر و حذف شخصیتی دیگران قرار می دهد.
روش هایی که تمسخرکنندگان در پیش می گیرند محدود به شیوه ای خاص نیست، بلکه با توجه به شرایط و موقعیت هر چیزی که می تواند موجب تخریب شخصیت مقابل شود، به کار گرفته می شود. بنابراین، از اشارات چشمی گرفته (مطففین، آیات 29 و 30) تا حرکات سر و دست(اسراء، آیه 51)، تا سوت و کف زدن(ابراهیم، آیه 9) تا اتهام زنی با کلمات و دروغگو شمردن(انعام، آیات 4 و 5) و نیز استفاده از القاب زشت (حجرات، آیه 11) و عیب جویی(همان؛ توبه، آیه 79) و بهره گیری از کنایات تمسخرآمیز(نساء، آیه 46؛ هود، آیه 38) از روش هایی است که برای تمسخر به کار گرفته می شود.
آثار دوسویه استهزاء
استهزاء به سبب آثار مخرب روانی شخصی و اجتماعی از گناهان کبیره است که باید از آن اجتناب کرد. کسانی که به تمسخر دیگران به ویژه پیامبران و مومنان می پردازند، گرفتار بدترین زیانکاری شده(کهف، آیات 103 و 106و از هدایت پاداشی الهی و آمرزش و مغفرتش محروم می شوند.(توبه، آیات 79 و 80) همچنین از نظر قرآن، تمسخرکنندگان به عنوان ظالمان(حجرات، آیه 11)، مجرمان(توبه، آیات 65 و 66) و فاسقان(توبه، آیات 79 و 80) مجازات می شوند و خدا آنان را به عذاب سخت در دنیا و آخرت از جمله دوزخ تهدید می کند(همزه، آیه 1؛ کهف، آیات 103 و 106) کسانی که رویه استهزاء را در پیش می گیرند، گرفتار فراموشی ذکر الهی می شوند(مومنون، آیه 110) که البته نسیان خدا موجب می شود تا خدا نیز آنان را فراموش کند.باید توجه داشت کوتاهی کردن نسبت به دین و مومنان موجب می شود تا شخص در قیامت گرفتار حسرت شود و در اندوهی شدید فرو رود که از آن خارج نخواهد شد.(زمر، آیه 56)
از نظر قرآن اگر تمسخرکنندگان قصد دارند تا ضربات روحی و روانی به دیگران وارد سازند و موجب اندوه حتی پیامبر(ص) با تمسخر خویش شوند(حجر، آیات 95 و 97)، اما خودشان نیز آسیب های جدی خواهند دید؛ زیرا اصولا اذیت و آزار دیگران پیش از آنکه به دیگران زیان برساند به خود شخص موذی زیان می رساند.
پس اگر امروز با تمسخر دیگران می خندید، روزی دیگر می رسد که همان تمسخرشدگان به شما می خندند(مطففین، آیه 34)؛ زیرا از همان دست که دادید گرفتید و به تعبیر قرآنی«اگر نیکی کردید به خودتان کردید و اگر بدی و زشتی کردید به خودتان کردید.» (اسراء، آیه 7) کسانی که تمسخر دیگران به ویژه پیامبران و مومنان را در پیش گرفته و آن را رویه زندگی خود کرده اند باید بدانند که جزای آن چیزی جز دوزخ نخواهد بود.
(ذاریات، آیات 12 تا 14؛ کهف، آیات 105 و 106؛ نساء، آیه 140) البته خدا در قرآن از مومنان می خواهد تا با در پیش گرفتن روش هایی، با تمسخرکنندگان مبارزه کنند که این مبارزه شامل بی اعتنایی(انعام، آیه 70؛ حجر، آیات 94 و 95)، صبر (ص، آیات 16 و 17؛ مومنون، آیات 110 و 111)، ترک دوستی و عدم پذیرش ولایت و سرپرستی آنان(مائده، آیه 57)، ترک همنشینی و معاشرت با آنان(نساء، آیه 140؛ انعام، آیه 68) و حتی مقابله به مثل (هود، آیه 38) می شود؛ زیرا این گونه هم هشداری به آنان داده می شود و هم به این حقیقت می رسند که ممکن است با آنان در چارچوب عدالت مثلی تقابلی مقابله به مثل شود.
مرجع : کیهان
