جامعه شناسی هیئت های مذهبی از نگاه دکتر فرامرز رفیع پور

مهم‌ترین گروه و فعالیت گروهی هر محله در کشور ما که هنوز هم پابرجاست، هیئت است. این هیئت دارای تمام خصوصیات یک گروه اجتماعی کامل است. یعنی آنها دارای نظام تقسیم کار و تفکیک نقش‌های دقیق و درونی شده هستند. با اینکه خوانندگان ایرانی خود تجربه کافی در این زمینه دارند و تشریح هیئت و کارکرد آن بیشتر برای خوانندگان خارجی انجام می‌گیرد، اما از نظر جامعه‌شناسی مناسب به نظر می‌رسد که ما یک‌بار با وقوف و دقت بیشتری به این مسئله بنگریم:
در ایام محرم و بالاخص در روزهای تاسوعا و عاشورا، همه دقیقاً می‌دانند که چه کسی باید آشپزی کند،‌ چه کسی پول غذا را می‌دهد، چه کسی غذا را توزیع می‌کند،‌ چه کسی چای تهیه می‌کند، چه کسی روحانی را دعوت می‌کند، چه کسی مجلس را تزیین می‌کند، چه کسی دسته را راه می‌اندازد، چه کسی میکروفون و وسایل برقی و حتی چراغ زنبوری را سازمان‌دهی می‌کند، چه کسی نوحه می‌خواند و چه کسی نظم دسته را به‌عهده می‌گیرد؛ الی آخر.

وقتی مراسم سوگواری شروع می‌شود، "دسته" دارای سازمان‌دهی خاصی است:
1ـ دسته از چند قسمت تشکیل شده است. مردها در جلو و بدرقه‌کنندگان از جمله زن‌ها در عقب.
2ـ هر دسته علاوه بر پرچم مخصوص خود که عموماً بر روی آن نام هیئت نوشته شده‌است، دارای "عَلَم" و علامت سنگین (با ورقه فولاد زیاد و پرهای رنگین) خاص خود است که معمولاً افراد قوی محله (گاه نیز برای نمایش قدرت بدنی) آن را حمل می‌کنند و لذا خود را از گروه و محله دیگر متمایز می‌کند.
3ـ اکثریت افراد، لباس سیاه و یک‌رنگ به تن دارند (uniformity)
4ـ سینه‌زن‌ها خود از دو گروه تشکیل شده و هر گروه با یک پرچم دارای دو دسته چوبی که توسط دو نفر حمل می‌شود مشخص شده و از یکدیگر با فاصله سه تا پنج متر قرار می‌گیرند.
5ـ در گروه سینه‌زن‌ها یک مداح با نقش رهبر سازمان‌دهنده دسته وجود دارد که یک بیت شعر مذهبی را با آهنگ احساسات ‌برانگیز می‌خواند و سپس گروه اول سینه‌زن‌ها مصراع اول آن را و گروه دوم سینه‌زن‌ها مصراع دوم بیت را تکرار می‌کنند و همراه با آن به‌طور ریتمیک سینه می‌زنند. (= موسیقی گروه یا سرود همراه با کنش متقابل). شدت ضربات سینه‌زنی که خود علامت و معرف میزان برانگیخته شدن احساسات جمعی است، بستگی به عوامل مختلفی دارد؛ اما به غیر از احساسات غم‌انگیز مذهبی، عموماً چند عامل دیگر نیز در آن مؤثر به نظر می‌رسند:
الف) تعداد شرکت‌کنندگان؛ هرچه تعداد شرکت‌کنندگان در دسته بیشتر باشد، فعالیت آنها بیشتر می‌شود ب) نزدیک شدن یک دستة دیگر (گروه رقیب)؛
 6- زنجیرزن‌ها نیز گرچه لباس سیاه بر تن دارند اما آنها در چند وجه از سینه‌زن‌ها متمایز می‌شوند و بر زیبایی دسته می‌افزایند:
الف) عموماً داشتن یک پیش‌بند سیاه؛
ب) آراستگی جمع زنجیرزنان در دو خط پشت سر هم؛
ج) عموماً رعایت میزان قد زنجیرزنان (بزرگ‌ترها اول و بچه‌ها اواخر خط)؛
د) حرکت و زدن همشکل زنجیرها با وجود ریتم‌ها و حرکت‌های مختلف،
هـ) حرکت و چرخش‌های بدنی همشکل زنجیرزن‌ها؛ بدین ترتیب آنها همچون لشکری آراسته و منظم و سازمان‌یافته بر ابهت دسته می‌افزایند.

7) عموماً در فاصله بین زنجیرزن‌ها و سینه‌زن‌ها، مداحان و سنج‌زنان حرکت می‌کنند. مداحان متبحرانه و متخصصانه با اشعار و آهنگ‌های احساس‌برانگیز بر شور و احساسات دسته می‌افزایند و موفقیت خود را در همین میزان برانگیختن احساس می‌بینند و لذا با تمام وجود و احساس، همّ خود را بر این می‌گذارند. سنج‌زنان جوان نیز با صدای بلند و سه‌ضربه‌ای سنج، عموماً در هنگام خاموشی دسته برای حفظ ریتم، نظم و عظمت دسته اقدام می‌کنند.
8) افراد گلاب‌ریز و سقاها با نیت عبادت الهی، در پذیرایی از تماشاکنندگان فعالند.
در اردیبهشت سال 1377 در فاز دو شهرک غرب وضعیت جالبی در این زمینه پدید آمد. ‌هیئت امنای مسجد جدیدالتأسیس الزهرا کوشش و تمایل زیادی به جذب جوانان (مدرن) این محله داشت؛ اما کمترین آثاری از موفقیت به چشم نمی‌خورد. حتی جوانانی از این گروه مدرن که در منزل نماز می‌خواندند به مسجد نمی‌آمدند. به خاطر این شرایط در دهه اول محرم این سال در کنار این مسجد (بدون ارتباط با آن)، جوانانی که در روزهای عادی بیشتر به عنوان جوانان مدرن طبقه‌بندی می‌شدند یک تکیه برپا کردند. ابتدا کسی این تکیه را جدی تلقی نمی‌کرد؛ اما در شب‌ها و روزهای تاسوعا و عاشورا صدای مداحی‌ زیبا، با ریتم‌های منظم سینه و زنجیر و سنج، آنچنان جلب توجه ‌کرد که کم‌کم اکثر افراد از مسجدروها تا غیرمسجدروها را به خود جذب کرد. دسته از همان جوان‌های مدرن تشکیل شده بود؛ مداح و سنج‌زنان نیز از همان تیپ بودند. در کنار دسته، همه‌گونه فردی به‌خصوص تعداد بسیار زیادی زن و مرد و دختران جوان مدرن با لباس‌های مد روز، با رعایت مرزهای اخلاقی مذهبی، حضور داشتند.
این مشاهده نشان داد که پتانسیل تمایلات مذهبی در میان جوانان مدرن ما نیز بسیار زیاد است؛ اما روش‌های متناسب جدیدی برای جذب آنها لازم است و روش‌های عمل شدة تاکنون کارکرد لازم را نداشته است.
-
***
معرفی دکتر فرامز رفیع پور
فرامرز رفیع‌پور، (استاد جامعه‌شناسی دانشگاه شهید بهشتی) متولد 1320 در تهران، در سال 1347 فوق‌لیسانس پیوسته مهندسی کشاورزی (علوم اجتماعی ـ اقتصادی روستایی) از دانشگاه هوهن‌هایم آلمان گرفت. وی در سال 1352 دکترای علوم اجتماعی، در سال 1353 دکتری "روش تدریس" و در سال 1365 درجه IIabilitation(رساله پروفسوری) را از آلمان دریافت نمود. وی در سال 68 ـ 1367 استاد مدعو دانشگاه ویسکانسین ـ مدیسون آمریکا بود و در سال 1375 به عنوان استاد نمونه انتخاب شد.